Yaramaz qızın sərgüzəştləri

Peruda keçirdiyim bir neçə həftədə vətənimdə özümü yad kimi hiss eləmək düşüncələri mənə əzab verirdi. Mirafloresdə Kolon küçəsində Alberta xalanın evində qalırdım, burda hər şey onu xatırladır, hər şey özündə onun izlərini qoruyub saxlayırdı və hər şey yeniyetməlik dövrümdə olduqu kimi qalmışdı. Şkafdan Parisdən göndərdiyim, tarixlərinə görə ciddi şəkildə yığılmış məktubları tapanda həyacanlarıma qalib gəlmək mənim üçün çətin idi. Mən nə vaxtsa Barrio-Aleqredə yaşamış köhnə tanışlarımla görüşdüm və şənbə günü ötən günləri yad eləmək üçün böyük bir dəstəylə Via-Espresdəki Çin restoranına nahar eləməyə getdik. Doğrudur, xatirələrdən başqa ümumi heç nəyimiz qalmamışdı...

Mario Vargas Llosa “Yaramaz qızın sərgüzəştləri” əsərindən

“Yaramaz qızın sərgüzəştləri” əsərindən tirajladığım hissədə sonuncu cümləyə diqqət edin: “Doğrudur, xatirələrdən başqa ümumi heç nəyimiz qalmamşdı…” Ümumi xatirələr insanları birləşdirmək istiqamətində vacib rol oynayır, amma bəzən hətta ümumi xatirələr belə artıq adamları birləşdirmək iqtidarında olmur. İspandilli yazıçılardan biri, dəyəsən Ernesto Saboto faktı, onu dolduran hisslərin formasını alan qaba bənzətmişdi. Mən öz məhdud ağlımla “fakt onu dolduran hisslərin formasını alan qabdı” sözlərini bu cürə başa düşmüşəm və səhv başa düşməyim heç də istisna olunmur.

İnsan yaşlandıqca keçmişində baş vermiş hadisələri xatırlayaraq onlara təzədən bir-bir qiymət verməyə, uşaqlıq, yeniyetməlik, gənclik dövrlərində həqiqətən xoşbəxt, həqiqətən kədərli anlarını dəqiq müəyyən etməyə başlayır. Bu prosesi hamıya aid etmək çətin məsələdi. O insan ki, keçmişində baş vermiş hadisələrə təzədən bir-bir qiymət verməyə başlayır, onun hadisələri hansı hisslərlə xatırlamağı necə xatırlamağına ciddi çəkildə öz təsirini göstərir. Bəzən xatırlayarkən insanın keçirdiyi hisslər o qədər güclü olur ki, bu hisslər hadisənin formasını da dəyişir. Bax, əsasən bu kimi anlarda ümumi xatirələr insanları birləşdirmək gücünü itirir. Məsələn, sən tutaq ki, orta məktəbdə hansısa müəllimə qarşı kollektiv şəkildə etdiyiniz kobud hərəkəti dərin peşmanlıq hissi ilə xatırlayaraq, ciddi vicdan əzabı çəkirsən. Sinif yoldaşların isə hələ də həmin hərəkəti bir qəhramanlıq, bir lotuluq kimi xatırlamaqdadırlar və təbii heç bir peşmanlıq hissi keçirib, vicdan əzabı zad da çəkmirlər. Vəssalam, deməli ümumi xatirələr artıq sizi birləşdirmək gücünü itirib. Fikrimi ifadə etmək üçün ağlıma gələn ilk və olduqca banal nümunəni yazdım. Özümə əziyyət verib bir az düşünsəydim daha ciddi, daha orjinal, daha dərin nümunə yaza bilərdim.

Ümumi xatirələrin insanları birləşdirmək istiqamətində iqtidarını itirməsinin daha bir səbəbi var. Henri Miller əsərlərindən birində yazir ki, (məhz hansı əsərdə yazdığı dəqiq yadımda qalmayıb, başımda bu an tam xaos hökm sürməkdədir, bütün fm-lər bir-birinə qarışıb) “bir dəfə nə qədər əlləşdimsə xalamoğluna (ola bilsin əmimoğluna-S.B.) bir hadisəni xatırlada bilmədim. Məni bir sual düşündürdü. Görəsən, bu necə belə olur, mən hadisəni təffərrüatı ilə xatırladığım halda, o hadisəni tamam unudub. Axi, biz ikimz də həmin hadisənin iştirakçısı olmuşuq. Bu sual ətrafında xeyli düşündükdən sonra axırda bu nəticəyə gəldim. Mən hadisəni müxtəlif vaxtlarda dəfələrlə xatırlamışam, ona görə də hadisə təffərrüatı ilə yadımda qalib. O isə bircə dəfə də olsun hadisəni xatırlamayıb və beləliklə hadisəni tamamilə unudub.”

Henri Millerdən yazdığım söhbətin dəqiqliyinə zəmanət vermirəm. Aşağı-yuxarı söhbət yadımda bu cür qalıb. Söhbət yadımda necə qalıbsa elə də yazdım. Bəlkə də belə daha yaxşıdı.

***

Qanun nəşriyyatında nəşr olunan “Yaramaz qızın sərgüzəştləri” kitabının annotasiyasında bu sözlər yazılıb: “Romanda perulu Rikardonun yaramaz, şıltaq qız Lilini sonsuz məhəbbətlə sevməsi, bütün həyatı boyu pis bir qıza vurulması, yaramaz qızın isə onun məhəbbətini cavabsız qoyması, çox vaxt da dəyərləndirməməsi, əlinə düşən fürsətlərdən öz bildiyi kimi istifadə etməsi, amma bütün bunlara baxmayaraq bu ağrılı, acılı, faciəli məhəbbətin on illərlə, az qala yarım əsrə yaxın davam etməsi və hər kəsi təsirləndirəcək sonluqla bitməsi təsvir olunur”.

Əslində “Yaramaz qızın sərgüzəştləri” heç də sevgi romanı deyil. Əsər bir qadının şəraitə uyğun olaraq necə asanlıqla cildən-cildə, sifətdən-sifətə, obrazdan-obraza girməsi haqqındadı. Llosanın əsərdə yaratdığı Lili obrazı “Dekameron”dakı, “Min bir gecə”dəki məkrli, fitnəkar, tükündən dırnağa qədər fırıldaqdan, kələkbazlıqdan, yalandan, şər-şəbədədən ibarət olan qadınları xatırladır. Belə qadınların həqiqətən mövcud olması haqqında fikirləşəndə adamın vücudunu vahimə, dəhşət bürüyür. Qoy Xudavəndi-aləm fəqir bəndələrini adamın öz ətini özünə yedizdirən, şeytançılıqda şeytanı, zəhərdə zəhərli ilanı keçən belə təhlükəli qadınlardan qorusun! Onların fitnə-fəsadının, şər-şəbədəsinin qarşısında çox acizik. Əlimizdən dua etməkdan başqa heç nə gəlmir. Bu cür təhlükəli qadınların toruna düşən, cənginə keçən bədbəxt kişilərə təssəlli vermək də olmur. Ümümiyyətlə, həyatda üç tərbiyəsiz hərəkət varsa, şəksiz olaraq onlardan biri insana təsəlli verməkdir. İnsana təsəlli vermək tərbiyəzsizlikdən əlavə, həm də nadanlıqdır. Əksinə bir insan çətinliyə düşəndə ona təsəlli vermək əvəzinə vəziyyətini tünd qara rənglə təsvir etmək gərəkdir ki, qoy vəziyyətdən çıxmaq üçün ən sərt, ən radikal qərarını versın, axırda atmağa məcbur olacağı addımı bəribaşdan, əvvəldə atsın.

Nəsə başa çatıbsa, deməli çatıb. Bədbəxtliyə öyrəşmək olmaz. Hər dəfə özümüzü aldadırıq ki, bu bədbəxtlik axırıncısıdı, ancaq sonra daha betərini görürük.

Llosanın “Yaramaz qızın sərgüzəştləri” əsərində yaratdığı Lili obrazı snobizmdən kəskin əziyyət çəkir. Mənsub olduğu mühüt onu utandırır. O, daha yüksək cəmiyyətlərdə fırlanmağa, yaşamağa layiq olduğunu, bunun üçün yarandığını, həyatın onunla amansız rəftar etdiyini, yerinin səhv düşdüyünü düşünür və buna qətiyyətlə inanır. Lili ayağını yorğanına görə uzatmaq, aza qane olmaq istəmir, bütün varlığı ilə təmtaraqlı, varlı, parıltılı, dəbdəbəli həyata can atır. Onun həyat haqqında bütün düşüncələri, fikirləri yalnız və yalnız varlı, parıltılı, təmtaraqlı, dəbdəbəli həyata can atmaqdan ibarətdir. Lilinin arzularında zərrə qədər də bəşərilik, romantika, insana, heyvana, təbiətə, gülə, kəpənəyə səmimi sevgi yoxdur. Ən pisi də odur ki, Lili varlı, parıltılı, təmtəraqlı, dəbdəbəli həyatı başqalarının vasitəsilə əldə etməyə, ilanı Seyid Əhməd əliylə tutmağa çalışır, hər fürsətdən istifadə edib suyu öz dəyirmanına axıtmaq istəyir. O hər bir kişini məftun etmək, ayaqları altına salmaq yolunda qeyri-adi qabiliyyət, fərasət sahibi olduğuna bir qram da şübhə etmir. O, bir qram da şübhə etmir ki, kişilər arasında fərq qoymadan hər kəsi öz gözəlliyinin şişinə taxıb, inkvizitor qəddarlığı ilə məhəbbət odunda işgəncəylə qovurub, külünü də küləyə verə bilər. Onun iddiaları, arzuları potensialına heç də uyğun gəlmir. Potensialla, iddialar, arzular üst-ustə düşməyəndə faciəvi karikatura yaranır. Bu həqiqətlərin ən bayağısıdı. Bunu bələkdəki çağalar da bilməlidi.

Bəli, sirkə nə qədər tünd olsa, öz qabını sındırar. Çoxbilmiş quş dimdiyindən tora düşər. Odla oynayan adam əvvəl-axır yandığı kimi, Lilinin fitnəkarlığı, hiyləgərliyi də öz başında çatlayır. Onun həyatı faciəvi sonluqla bitir. O, Əli aşından da olur, Vəli aşından da. Doğru deyiblər iki stulda oturmaq olmaz. Ayağını iki qayığa qoyan yıxılar. İki həyətdə gəzən it ac qalar. Llosanın yaratdığı Lili obrazının aqibəti Floberin yaratdığı Madam Bovari obrazının aqibətinə oxşayır. Llosa müasir dövrün Madam Bovarisini yazıb desək o qədər də ciddi mübağiləyə yol vermiş olmarıq.

Llosa “Yaramaz qızın sərgüzəştləri” əsərində süjet boyu müxtəlif coğrafi mənkanlarda, müxtəlif dövrlərdə baş vermiş ictimai-siyasi-mədəni hadisələri özünəməxsus tərzdə, peşakarlıqla təsvir edir. İctimai-siyasi-mədəni hadisələrin təsviri əsərdə yamaq kimi görünmür. Əksinə bu təsvirlər sujetlə tam harmoniya şəklindədi və əsərə əlavə ciddilik, şirinlik, kolorit gətirir. İctimai-siyasi-mədəni hadisələrin geniş təsviri olmasaydı “Yaramaz qızın sərgüzəştləri” əsəri kifayət qədər primitiv təsir bağışlayardı:

““Gözəl Meksika” restoranı Sen-Syulipis meydanının iki addımlığında, Kannett və Qizard küçələrinin kəsişməsində yerləşirdi və Parisdə yaşadığım ilk illərdə, pulla bağlı sıxıntılarım olduğundan mən tez-tez arxa qapıda dayanır və əlindəki torbada, tamala, tort, karnit və ya ençiland olan Paulu gözləyirdim, sonra isə “Otel de Sana”dakı otağıma tələsir, torbadakılar soyumamış axırlarına çıxırdım. Əvvəcə Paul “Gözəl Meksika”da mətbəxtdə köməkçi kimi işə düzəlmişdi, lakin çox tezliklə kulinariya sahəsindəki istedadı sayəsində şef-aşbazın köməkçisi vəzifəsinə qədər yüksəlmişdi, özünü ömrünün sonuna kimi inqilaba həsr eləməyi qərara alıb bu işi atmağı düşünəndə isə artıq özü şef-aşbaz idi.

Altmışıncı illərin əvvəllərində Parisi Kuba inqilabına həyacanlandırıcı rəğbət bürüdü və bura beş qitədən Paul kimi cavan uşaqlar qaçıb gəlməyə başladılar, onlar da öz vətənlərində Fidel Kastro və onun saqqallı yoldaşlarının elədiyi qəhramanlıqları eləmək istəyir, buna hazırlaşırdılar, kimsə görüntü xətrinə, kim isə ciddi şəkildə. Paulla tanış olanda o təkcə işləmirdi, həm də Sorbonnada biologiyanı öyrənirdi, hərçənd inqilab xətrinə tezliklə dərslərini də artdı.  

Biz Latın məhəlləsindəki balaca kafedə tanış olmuş və dostlaşmışdıq, burda Salasar Bordinin (Perulu yazıçısı və dramaturqu ) öz hekayələr kitabında “Paris lütləri” adlandırdığı Cənubi Amerikadan gələnlər məskən salmışdı. Paul acınacaqlı vəziyyətimi öyrənib dərhal məni yedizdirməyə başladı, çünki “Gözəl Meksika”da həmişə çoxlu yemək artıq qalırdı. Axşam saat onda arxa çıxış qapısına yaxınlaşmalıydım və “pulsuz isti şam yeməyimi” almalıydım. Yeri gəlmişkən, mən heç də onun yedizdirdiyi ilk yoxsul həmyerlisi deyildim.

Onun iyirmi dörd yaşı vardı, ola bilsin, hətta iyirmi beş, amma bundan artıq deyildi, xarici görünüşü ayaqları olan çəlləyi xatırladırdı. Peruda bir neçə il tibbi öyrənmişdi, sonra hansısa müddətə həbsxanada yatmışdı, belə ki, 1952 –ci ildə general Odrin dönəmində San-Markos universitetinin məşhur tələbə tətilinin təşkilatçılarından biri hesab olunurdu. Parisə gəlməmişdən əvvəl bir-iki il Madriddə yaşamışdı və orda Burqosdan olan bir qızla evlənmişdi. Onların təzəlikcə oğulları olmuşdu.

Mənim Paulla münasibətlərim “Gözəl Meksika”nın arxa girişindəki ötəri görüşlərlə məhdudlanmırdı, biz tez – tez birlikdə Odeonun kəsişməsindəki “Ptit Sure” kafesində ya da Sen-Jermen və Sen-Mişel bulvarlarının kənarlarındakı “Klyuni” terrasında otururduq, qəhvə içir və xəbərləri bölüşürdük. Mənim işim ancaq iş axtarmaqdan ibarət idi. İş tapmaq heç də asan deyildi, çünki heç kimə tanış olmayan Peru universitetində aldığım vəkillik diplomu Parisdə heç bir təəssürat yaratmırdi, o cümlədən mənim ingilis və fransız dillərində kifayət qədər sərbəst danışmağım da. Paul isə Latın Amerikasında ikinci sosialist dövləti qurmaq üçün bütün gücünü inqilab hazırlığına verirdi. Bir dəfə o qəfildən məndən soruşdu, Kubaya gedib, orda məşq düşərgəsində hazırlıq keçmək istəyirəmmi və mən vicdanla cavab verdim ki, şəxsən ona nə qədər yaxşı münasibətim olsa da, siyasət məni qətiyyən maraqlandırmır. Üstəlik, siyasətə nifrət eləyirəm və bütün arzularım – dostum, gəl mənim kiçik burjua cahilliyimi bağışla,- ömrümün qalan illərini Parisdə sakit və rahat yaşamaq üçün daimi bir iş tapmaqdan ibarətdir. Bir də ondan xahiş elədim ki, mənə hər cür sui-qəsdlər və gizli planlar haqda heç nə danışmasın, çünki mən daima qorxu içərisində yaşamaq, necəsə çərənləyib ona və onun mübarizə yoldaşlarına zərər vermək istəmirəm ”.

Göründüyü kimi Llosa ictimai-siyasi hadisələrin təsvirini ümumi mətnin içində tam əridib. Bu isə futbol şərhçilərinin təbirincə desəm tərtəmiz ustalıqdı:

“Qravorskilər İnadla televizor almaq istəmirdilər. O zamanlar ziyalı dairələrdən olan əksər parislilər belə hesab eləyirdilər ki, heç bir halda televizoru evə buraxmaq olmaz, çünki televizor mədəniyyətin düşmənidir…”

Mən uşaq olan dövrdə bəzi valideynlər övladlarına günün ancaq müəyyən vaxtlarında televizora baxmağa icazə verirdilər. Bu valideynlər televizorun dərs oxumağa mane olduğunu düşünürdülər. Bizim məktəbdə çox qoca müəllimlər vardı. Bu qoca müəllimlər şagirdlərdən bir çoxlarının atalarına, analarına, dayılarına, əmilərinə, xalalarına, bibilərinə də dərs keçmişdilər. Qoca müəllimlər şagirdlərə onların atalarının, analarının, dayılarının, əmilərinin, xalalarının, bibilərinin məktəbdəki davranışları haqda danışmağı xoşlayırdılar. Bununla dəyəsən həm də demək istəyirdilər ki, çox da atdanıb-düşməyin, kimsən sən, mən sənin atanın qulağın dartmışam, ananın saçın yolmuşam, dayını küncə qoymuşam, əmini zoğal çubuğu ilə çırpmışam, xalanı sinifdən qovmuşam, nə bilim bibini dərs zamanı bufetdə kakao içən yerdə tutmuşam…

Qoca müəllimlər çox çətinliklə oxumuşdular. Necə çətinliklərlə oxumaqları haqqında danışmağı da sevirdilər. Onların zamanında müəllim çatışmırmış, bir müəllim bir neçə fəndən dərs keçirmiş. Bütün sinif, hətta bəzən bütöv məktəb dərsi bir-iki kitabdan oxumağa məcbur imiş. Məktəb də çox uzaqda yerləşirmiş. Əyin-başları da qaydasında deyilmiş. Bundan əlavə onlar həm də ailəyə kömək etmək , dolanmaq üçün kolxozda, həyat-bacada da işləyirmişlər və sairə və ilaxır… İndi əyinlərində pal-paltarı, başlarının üstündə damları, çantaları, çantalarında dəftər-kitabları olan şagirdlərin bu geniş, işıqlı, evlərinin beş addımlığında yerləşən məktəbdə niyə oxumamasını, canlarını hansı səbəbdən azar almasını qoca müəllimlər doğrudan da heç cür başa düşə bilmirdilər. Qocaman müəllimlərdən biri xüsusən yadımdadı. O, dərsini oxumayan, ev tapşırığını hazırlamayan şagirdi ayağa qaldırıb səbrlə bir-bir suallar verirdi. Eviniz var? Şagird deyirdi var. Kitabın var? Var. Paltarın var? Var. Yeməyə çörəyiniz var? Var. Bəs niyə oxumursan? Sonuncu sualdan sonra dərsini oxumayan, ev tapşırığını hazırlamayan şagird yersiz, dəxli olmayan bir bəhanə səsləndirirdi. Əlbəttə, bu bəhanə müəllimi heç cür qane etmirdi.

Qocaman müəllimlər şagirdlərin oxumamasının günahını, səbəbini televizorda görürdülər. Onlardan bəziləri hətta daha dərinə gedərək televizorun adamların əxlaqını, tərbiyəsini pozduğunu israr edirdilər. Hərçənd o dövrün televiziya verlişləri ilə indiki dövrün televiziya verlişləri arasında yerlə göy, atla ulaq qədər fərq var. Bütün bunlar adama necə də uzaq, gülməli, qəribə görünür. Elə bil min il əvvəl baş verib. Ona görə ötən yazıda (“Mükəmməllik axtarışında”) qeyd etmişdim ki, ədəbiyyat adamlarının indi internet qarşısında keçirdikləri həyəcan çox yersiz həyacan ola bilər. Bir zamanlar sənət adamları televizor qarşısında da belə həyacan keçiriblər. Amma zaman onların necə əbəs yerə həyəcan keçirdiklərini göstərdi. Bununla bərabər dəyəsən doğurdan da bu xına o xınadan deyil. Çünki televizora ancaq müəyyən yerlərdə baxmaq olurdu, internet, telefon isə artıq hər yerdədi. Bizim zamanəmizdə avaralanmaq üçün hər cür şərait mövcuddur.

Mövzumuza adiyyəti olmasa da televizorla bağlı yadımda qalan daha bir detalı fürsətdən istifadə edərək yazmaq istəyirəm. Yas düşən evlərdə televizorun üstünü qara parçayla örtürdülər. Qırx gün televizora baxmaq olmazdı. Ölünun qırxı çıxmamış televizora baxmaq arsızlıq kimi qiymətləndirilirdi. Ölünün qırxı çıxdıqdan sonra qohumlardan, qonşulardan zirək bir adam örtüyü götürüb televizoru işə salırdı. Bununla da demək istəyirdi ki, çox da dərinə getməyin, həyat davam edir, ölənlə ölmək olmaz, nə qədər ağlasan da, nə qədər sızlasan da ölünü o dünyadan bu dünyaya geriyə qaytara bilməzsən. Amma həqiqətən də yasdan sonra bir müddət televizora baxmağa adam utanırdı. Adam televizora isnişə bilmirdi. Televizor adama yad görünürdü. Həm də evdə boyük bir boşluq hiss edirdin. Adamın əbədi yoxluğu ilə razılaşmaq vaxt tələb edir. Adam dünən sağ idi. Yemək yeyirdi, su içirdi, yatırdı, tualetə gedirdi, danışırdı, bu gün isə yoxdur, torpağın altındadı. Nə deməkdir bu? Gəl indi baş aç görüm necə baş açırsan. Nəsə, burda dayansaq yaxşıdı. Cavabsız suallara cavab axtarmaq vaxt və enerji itkisidir.  

***

Folkner müsahibələrindən birində belə demişdir: “Yazıçıya üç şey lazımdır. Təcrübə, müşahidəçilik və təxəyyül. Ancaq bəzi vaxtlarda bu üçlüyün iki komponenti üçüncünün çatışmazlığını örtə bilir”.

Llosa o yazıçılardandır ki, onda həm tərcübə, həm müşahidəçilik, həm də müstəsna dərəcədə güclü təxəyyül var. Llosa güclü təxəyyülünün sayəsində qurduğu ifrat maraqlı süjetlərini həyatdangəlmə, pafossuz, dəqiq müşahidələrlə, canlı, koloritli dialoqlarla ustalıqla ətə-qana dolduraraq bəzəyir. Məhz həyatdangəlmə, pafossuz, dəqiq müşahidələrin, canlı, koloritli dialoqların sayəsində Llosanın təsvir etdiyi əcaib-qəraib hadisələr belə (məsələn, “Xulio xala və cızmaqaraçı” əsərindəki hadisələr) adama real hadisələr kimi görünür, adama real hadisələr təsiri bağışlayır. Həyatın adi ritmini, insanların məişətini təsvir etmək Llyosada çox gözəl alınır. Həyatın adi ritmini, insanların məişətini pafossuz, dəqiq müşahidələrlə, əsaslandırılmış şəkildə təsvir etmək ədəbiyyatda ən çətin məsələlərdən biridi.

Llosanın yazıçı kimi daha bir müstəsna üstünlüyü var. Llosa zaman problemini, zaman məsələsini əsərlərində çox gözəl həll edir. Onun əsərlərində zaman keçidlərində kobudluq, boşluqlar əsla nəzərə çarpmır. Zaman keçidlərində hər şey səliqə-sahmanlı, ən əsası inandırıcıdı. Belə başa düşürəm ki, əsərdə zaman probleminin həll etməyin nə olduğunu sıravi oxucular üçün qısaca, çox sadə formada izah etməliyəm. Əks halda nə demək istədiyim, Llosaya niyə bəy tərifi vurduğum çox adama aydın olmayacaq.

Siz hind kinolarında bu cür, buna oxşar kadrlar çox görmüsünüz. Uşaqlar küçədə futbol oynayırlar. Top bir ayaqda dayanır. Kamera yavaş-yavaş yuxarı qalxır. Tamaşaçıya məlum olur ki, bir dəqiqə bundan əvvəl uşaq olan kəs indi bığlı-saqqallı kişiyə çevrilib. Müəllifin zamana qarşı adamda heyrət, qibtə doğuracaq dərəcədə çox ərkyana, çox məsuliyyətsiz münasibəti göz qarşısındadır. Ciddi sənət əsəri yaratmağa iddialı sənətkarların belə bir lüksu, belə bir xoşbəxtliyi yoxdur. Əgər sən ciddi sənət yaratmağa iddialısansa zaman problemini inandırıcı bir tərzdə həll etmək məcburiyyətindəsən. Obrazın uşaqlıq dövrünü yazırsansa onu əmizdirməlisən, yatızdırmalısan, oynatmalısan, altın təmizləməlisən, əskisin, pampersin dəyişməlisən, uşaq ağlayıb beyninin ətin yeyəndə xoxanla, torbalı kişiylə qorxutmalısan… Beləcə onu yavaş-yavaş, ehtiyatla böyüdüb əvvəlcə baxçaya, sonra məktəbə, daha sonra universitetə aparmalısan. Onun hər yaş dövrünə aid qorxularını, arzularını, hisslərini, gördüklərini, eşitdiklərini inandırıcı tərzdə təsvir etməlisən. O, sevməlidi, ayrılmalıdı, sevinməlidi, kədərlənməlidi, min cürə qələtlər eləməlidir, min cürə hoqqalardan cıxmalıdır və yaxud çıxmamalıdır.

Xülaseyi-kəlam, əsərdə adam böyütmək real həyatda adam böyütmək qədər çətin, məşəqqətli və məsuliyyətli bir prosesdir.

Llosanın sırf bir insan kimi gözəl bir xususiyyəti var. Çox məşhur, tirajlı yazıçı olmasına baxmayaraq ədəbiyyatın təssübünü bir əzabkeş kimi çəkməkdədir. Əlinə düşən hər imkanda, hər fürsətdə Llosa ədəbiyyatı canı dildən qoruyur, təbliğ edir. Ümumiyyətlə, Llosa çox yaxşı insandır. Bunu onun əsərlərindən hiss etmişəm. Yazıçını tanımaq üçün ən səhih mənbə onun yazdıqlarıdır.

Hər dövrdə hansısa sahənin sonuncu mogikanı olur. Düşünürəm ki, Llosa bizim dövrümüzdə ədəbiyyatın sonuncu mogikanıdır. Llosa hal-hazırda dünyanın ən güclü yazıçısıdır. Əlbəttə bu mənim subyektiv fikrimdir. Qoy göydəki kişi Llosaya uzun ömür, can sağlığı versin. Sürətlə dayazlaşan, yumurtanın 28 milyon like aldığı dünya Llosasız daha da dayazlaşacaq, daha da boz görünəcək.

Müsahibələrindən birində “niyə yazırsan” sualına Llosa “xoşbəxt deyiləm” cavabı vermişdi. “Xoşbəxt deyiləm” sözünü dilə gətirmək, özü də mikrofon qarşısında dilə gətirmək heç asan deyil, adamdan cəsarət tələb edir. Nobel mükafatı almış, əsərləri müxtəlif xalqların dillərinə tərcümə olunmuş, adı aləmə yayılmış, məşhur bir insan görəsən həyatdan nə istəyirmiş? Niyə özünü xoşbəxt adam hesab eləmir? Hansı arzuları həyata keçməyib, hansı arzuları ürəyində qalıb? Nobel mükafatı almış adam belə baxanda, məntiqlə özünü xoşbəxt hiss etməlidir. Amma bir incə məsələ var ki, adətən böyük arzuların həyata keçməməsindən daha çox, həyata keçməsi mümkün, əlçatan kimi görünən adi arzuların həyata keçməməsi insanı daha çox ağrıdır. Hardan biləsən Llosa niyə özünü xoşbəxt adam hiss eləmir. Hər kəs ürəyində özünə aid olan və özünə aid olmayan sirlər gəzdirir. Bəzən insanın ürəyində gəzdirdiyi sirlər o qədər bayağı, o qədər gülməli olur ki, istəsə belə heç kimə ürəyində gəzdirdiyi sirləri aça bilmir. Bir sözlə, əbədi tənhalığa məhkum olmuşuq. Daha kobud ifadə etsəm konkret zibilə düşmüşük.