19 November 2019 902

Yeni dövrün mətnləri: "Qələmsiz yazılanlar"

Rəvan Cavid

Sənət yaratmaq günün həqiqətlərini gələcəyə simvollarla çatdırmaq cəhdidir. Borxesin bütün zamanlar üçün öz isbatını tapmış bu fikri zəmanəmizdə - kompüter erasında necə, aktual olaraq qalırmı? Yəni bu gün həqiqətləri gələcəyə ötürmək üçün sənət yaratmağa ehtiyac varmı?

Sürətli zamanın tələskən fərdinin vaxtını alacaq, başını qatacaq o qədər çox şey var ki, yüzlərlə səhifəlik kitabı oxumaq, ondan informasiya almaq, hələ bir də müəllifin fərdi üslubunu, estetikasını kəşf etmək həvəsi absurd görünürdü. Texnologiyanın inkişafı ədəbiyyatşünaslarda bu fikri konkretləşdirmişdi: "Şeirin aktuallaşması üçün münbit şərait yarandı, nəhayət". Çünki hər kəs inanırdı ki, gününün təxminən üç saata yaxınını internetdə, sosial şəbəkə platformalarında keçirən, tıxaclarda gecikən, növbələrdə gözləyən, fiziki yorğunluğu fəsfud və qısa yuxularla kompensasiya edən cəmiyyət beş yüz səhifəlik romanı və ya hekayələr toplusunu populyarlaşdırmayacaq. O, yenidən şeirə, lakonik ifadələrə qayıdacaq. Belə olmadı. Ədəbiyyatın ən qalın romanları, ən oxunaqlı mətnləri sosial şəbəkələr dövründə yarandı, şeir isə öz qürubunu yaşamağa davam etdi. Roman janrı sənətə çevrildi və öz strukturunda, konsepsiyasında şeiri, esseni, qısa hekayəni, publisistikanı, azad jurnalistikanı, reportajı, müsahibəni eyni anda istifadə etməyə imkan verdi. İzmlər isə bu imkanı daha da genişləndirdi. Karnavalvari mətnlər sürət dövrünün oxucularını yormadı. Əksinə, tənqidçilər ifrat roman sevgisinin standartlaşmaya, ucuz bazara çevriləcəyindən ehtiyat etməyə başladılar. Bununla belə, yenə də elektron imkanların kitabı və bədii mətni sıradan çıxaracağına hələ də "ümid" var.

"Qələmsiz yazılanlar" kitabının çap olunması xəbəri mətbuatda yayılar-yayılmaz müəlliflə müsahibə etmək qərarını aldım. "Feysbuk mənim iş yerimdir..." başlıqlı müsahibədə Rəşad Məcid suallarımdan birini belə cavablandırmışdı:

- Gələcəkdə insan lazımsız bir məhfuma çevriləcək. Sanki bizi öz yaratdıqlarımızdan heç nə xilas edə bilməyəcək. İnsanın ən ali üstünlüyü duyğularıdır, onu da əlimizdən alsalar, heç nə olacağıq. Buna görə narahat oluram bəzən.

Deməli, öncə bu kitaba bir yazıçının ədəbiyyatı texnologiya dövründən "xilas etmək" cəhdi kimi baxacağıq.

Ədəbiyyatın özülü - insan və hisləri

Nizami və Füzulini müqayisə edən Məmməd Qocayev Nizami haqqında bəlkə də bütün ədəbi mətnlərə aid edəcəyimiz fikri səsləndirir:

- Onun əsərlərinin mərkəzində insan dayanır. O, insandan yazır...

Ədəbiyyat (onun simasında bütün sənət növləri) insanın etirazını, sıxıntısını, məna axtarmaq çabalarını ifadə edir. İnsan əzab çəkmirsə, narahat deyilsə, xoşbəxtdirsə, yaradıcılıq potensialı sıfıra yaxınlaşır. Tərs mütənasib bir asılılıq var bu işdə. Sənət dünyanı xilas etmək üçündür. Bəli. Bu ifadə hər gün bir az da özünü tam çılpaqlığı ilə sübut edə bilir. Şeirin, hekayənin, romanın, ümumən mətnin alt qatında etiraz edən müəllif yoxdursa, bədii atmosferdən, ədəbi həllini tapan yazıdan söhbət gedə bilməz. "Qələmsiz yazılanlar" sosial şəbəkə müstəvisində (2015-2019-cu illərdə yazılan statuslarda daha aydın ifadə olunur) cəmiyyətin müəyyən çatışmazlıqlarına, anlaşılmazlıqlara edilən ictimai qatda etirazdır. Əlbəttə, müəllifin ictimai-sosial statusu, mövqeyi bəzən (bəzi illərin ən aktual problemlərinin qabardılmasında) öz mahiyyətini büruzə verir. Bununla belə, yazarın ironiyası özünü çox gözlətmir və ədalətli cinahda öz yerini tutur.

Bir qədər melanxolik, nostalji, həsrətli statusların lirik esse gücü bəllidir. Əbəs yerə kitabın içindəkilər status-esse adlandırılmayıb. Rəşad Məcidin müsahibədə vurğuladığı narahatlıq özünü statuslarında gizləmir. Və bir başa hansısa lirik esseyə, qısa hekayəyə və yaxud elə şeirə kiçik giriş verir. Bunu hamımız edirik, bilirəm. Ancaq feysbukda yazdıqlarınızı bədii mətn kimi akademikin, yazarların rəyi ilə oxucuya təqdim etmək artıq başqa mərhələdir və bu mərhələdə kitabın (bədii mətnin) texnologiyaya uduzmadığını müdafiə edə bilirik. Bütünlükdə özünü assosial ("sosial şəbəkə" ifadəsi ilə ziddiyyət təşkil edir) fərdə çevirmək, texnoloji kəşflər üzərində həyatın inşasını qurmaq qorxuncdur. Yazar öz xatirələrini, anlarını, səfər təəssüratlarını yazmaqla bunu ifadə etmək istəyir. Assosial fərd deyəndə yadıma məşhur "Her" filmi düşdü. Bir insanın ünsiyyət proqramına aşiq olması və cəmiyyətdən tədrici sonda psixoloji travmaya gətirib çıxarır. Film haqqında danışmağa davam etsək, mövzu uzanacaq. Ona görə, baxmağınızı məsləhət görüb yenidən kitaba qayıdıram.

Duyğular, çağırışlar, etiraflar müxtəlif yaş qruplarına aiddir. Məsələn, gənc yazarlar haqqındakı statuslar. Zərif cinsə iltifatlar. Anonim şəxslərin sosial davranışlarına münasibətlər. İctimai xadimlər haqqında fikirlər. Vəzifənin öhdəliklərindən doğan təkliflər və sair. Və bütün bu mövzular bölmələr olmadan, bir-birinin içində verilib. Kitabı hansı səhifədən açıb oxusan həmin səhifədə fərqli mövzular və dairələrə aid azı beş-altı status-esse görürsən. Bir növ karnavalvari quruluşdadır.

İroniya

Kitabın ön sözünün müəllifi, akademik İsa Həbibbəyli "Qələmsiz yazılanlar"ı sosial şəbəkə ədəbiyyatının başlanğıcı kimi təqdim edir. "Sosial şəbəkə ədəbiyyatı" ifadəsi iki cür yozula bilər. Birincisi, sosial şəbəkənin ədəbiyyata da təsiri nəticəsində yaranan mətnlər. İkincisi, ədəbiyyatın sosial şəbəkələrə təsiri nəticəsində yaranan bədii mətnlər. Elektron inqilabın tərəfində durub birinci yozumu dəstəkləmək olar. Ancaq məsələnin və İsa Həbibbəylinin istifadə etdiyi terminin mahiyyətinə varanda sosial şəbəkələrin ədəbiyyatın sadəcə bir mərhələsi kimi görə bilirik. Hegemon olan ədəbiyyatdı. Dominantlıq bədii mətndədir. Məsələn, saray ədəbiyyatı, sufi ədəbiyyatı, müharibə hekayələri, absurd romanlar və sair kimi ifadələrin yanına Rəşad Məcid sosial şəbəkə ədəbiyyatını da əlavə edir. Əslində, sosial şəbəkələr dövründə ədəbiyyat mövzusunda həm xarici müəlliflər, həm də yerli müəlliflər (məsələn, Qismətin "Qələmsiz yazılanlar" kitabı haqqındakı essesi) yazıblar. Yenidən o mövzuya qayıtmayaq. Bu mətnlərin bədii həllini verən bir detaldan danışaq. İroniya. Müəllifin publisistikasındakı yumor, ironiya, sarkazm bu kitabda da özünü bir nömrəli oyunçu kimi aparır. Yeri gələndə vurduğu qollar, bəzən də sosial problemlərə ötürdüyü paslar oxucunu kitaba bir az da bağlayır. Feysbukun özünə də ironiya var, müəllifin özünə də.

"Sosial şəbəkələr bütün üstünlükləri və yaxşı cəhətləriylə bərabər, həm də bir oyun və yarışdır. Kim finişə tez çatacaq?! Kim daha çox bəyəniləcək?! Kimin nəfəsi daha tez təngiyəcək?! Kim daha tez yorulacaq?!"

"Hamının əlində əzizlədiyi telefonlar birdən yoxa çıxsa, nə baş verər?!"

"Keçmişlə yaşamayın, nostalji adamı qocaldır. Gənc qalın..."

"Bir adamın yubileyində neçə dəfə iştirak məqbuldur?!)"

İroniya mətnə can verir, ruh üfürür. Yazının bədii atmosferini yaradan ilkin amil yumordur. "Qələmsiz yazılanlar"da ironiya troll səviyyəsindən daha yüksək səviyyədə təmsil olunur. Ciddidir. Hansısa məsələnin şərhində doğur.

Yeni üslub

Son vaxtlar "Dünya ədəbiyyatı nədir?" mövzusunda oxuduğum məqalələr istər-istəməz mətnlərə olan baxışımı dəyişir, fərqli pəncərədən baxmağıma səbəb olur. Ədəbiyyatın gələcəyi və keçmişi dünya ədəbiyyatı ifadəsində özünü gizli saxlayır. Bu ədəbiyyatın əsas şərtlərindən biri müəllifin yerli, lokal dildən yox, beynəlxalq səviyyədə tanınan dildən - ingiliscədən istifadə etməsidir. Və ya mətnlərin bu dilə çevrilməsidir. Tərcümə prosesində bədii mətn öz ana dilindəki sehrini qoruyub saxlaya bilmir. Çox nadir hallarda fikrin bədii ifadəsi bütün dillərə eyni cür yansıyır. Vahid dilli ədəbiyyatın yaranacağı gümanı ifadə tərzini dəyişir. Azərbaycan ədəbiyyatının siması hesab olunan mətnlərə diqqət etsək, bolluca sifətləri, beş mərtəbəli cümlələri, kənd estetikasında ifadələri, hadisələri, lokal problemləri sonsuzadək sadalaya bilərik. Çağdaş nəsr isə daha sadə, daha ümumişlək, daha lakonik ifadələr tələb edir. Bu baxımdan yazdığımız statuslar, mesajlar, bildirişlər beş-altı cümlədən, iki-üç xəbər üzvündən ibarətdir. Hisslərimizi ən sadə və ən tez oxunacaq yolla çatdırmaq istəyirik. Dünyada populyar olan qısa hekayə janrı məhz bu konteksdə çox uğurlu kəşfdir. Eyni zamanda da, internet platformalarındakı mətn qəlibləri. Rəşad Məcid bu qəliblərin eksperimentini edir. Özündən əvvəlki nəsildə belə klişe əhvalı oyadan mətn strukturuna etiraz edir. Status və sms-lərin kitab kimi təqdimatı yeni üslubu təsdiqləməyin birinci mərhələsidir. Bir növ kitab bu cür olmalıdır demək istəyir. Zəncirlənmiş, ardıcıl qoşulmuş mətn yox, tamamilə müstəqil, bir-birini məzmunca tamamlayan, amma estetik fərqlilik yaradan yazı sistemi çağdaş oxucu üçün daha maraqlıdır. Kitabın başlanğıcı və sonu yoxdur. Məzmun etibariylə "Qələmsiz yazılanlar" kitabı Rəşad Məcidin şəxsi Feysbuk profilində davam edir. Kitab eksperimental cəhd olmaqla yanaşı, həm də tənqid olunacaq məziyyətlərdən də yayına bilir. Şəxsi sosial şəbəkə hesabınızda yazdığınız hansısa fikrə görə kimsə sizi qınaya və ya tənqid edə bilməyəcəyi kimi. Kifayət qədər azad və müəllifi oxucudan bir pillə üstün, eyni zamanda yan-yana tutan yazı sistemidir.

Bu cür mətnlərin təməli Qobustan daşlarından Misir ehramlarına qədər gedib çıxır. Kitabın ön sözündə bu barədə yetərli məlumat var. Bəs "Qələmsiz yazılanlar" ədəbiyyatı hara aparır? Bu axının mənsəbində nə dayanır? Bədii zövq aşılamağa çalışan sənətin populist imkanları, yoxsa Borxesin dediyi kimi, günün həqiqətlərini elə günün bədii standartları ilə növbəti zamana ötürmək?!