21 July 2020 1238

SALMAN RÜŞDİ – “GECƏYARI UŞAQLARI”

Mirmehdi Ağaoğlu

3 avqust 1492-ci ildə üç gəmidən ibarət ekspedisiya İspaniyanın Palos limanından dənizə açılır. Məqsəd Hindistana ən qısa dəniz yolunu kəşf etməkdi. Ekspedisiyanı rəhbəri isə Xristofor Kolumb. Qərbə, qərbə, qərbə gedib nəhayət Hindistana çıxacağını zənn edən ekspedisiya bilinməyən torpağa qədəm qoyduğunda buraları həqiqətən o əsrarəngiz, əfsanəvi ölkə hesab elədi. Beləliklə Avropa insanına naməlum hər şey-yeni insanlar, bitkilər, heyvanlar Hindistanın adı ilə bağlı oldu.

…Və əslində Hindistanda yaranmalı olan maqik realizm də Kolumbun kəşf etdiyi bu torpaqlarda doğuldu. Dünyaya bu janrda yazan Markes, Borxes, Kortasar kimi yazıçılar çıxdı. 1492-ci ildə Hindistanı kəşf etmək üçün çıxan o gəmi özünün son mənzilinə 1981-ci ildə çatdı-Salman Rüşdinin “Gecəyarı uşaqları” romanının doğuşu ilə. Və dünya maqik realizmdə yazan yeni bir yazıçını tanıdı.

Çünki bu qədim, əsrarəngiz ölkəni yazmaq, onun tarixini qələmə almaq üçün yalnız maqik realizmin gücü yetərdi. Bu torpaqlar, qədim qədim dinləri, mədəniyyətləri, dilləri doğurmuş bu ölkəni Nekrasov təbiri ilə desək ağılla, realizmlə anlamaq olmazdı, onun öhdəsindən ancaq və ancaq maqikrealizm gələ bilərdi.

Avropalılar Hindistana gedən istiqaməti səhv seçsələr də bu yol nəhayət ki, tapıldı. Milyonlarla tanrının vətəni yeni silahların, elmi-texniki tərəqqinin qabağında tap gətirməyərək bir anda dizlərini yerə atdı. Bu dizlər yerdən bir də 1947-ci il 15 avqustda qalxdı-Hindinstan müstəqillik qazananda.

Gəlin tarix kitablarından bildiyimiz məlumatlara burada son verək. Vətəninin tarixini Salman Rüşdü özü danışsın.

İslamın düşməni, başına 3 milyon qoyulmuş adam

Müsəlman ölkələrində bu ad ədəbiyyatla, sənətlə deyil, şeytanla, islam düşmənçiliyi ilə həmcinsdir. Baxmayaraq ki, Salman Rüşdü 1947-ci ildə Hindistanın müstəqillik qazanmasından iki ay əvvəl Bombayda müsəlman ailəsində anadan olmuşdu.

14 yaşında İngiltərəyə oxumağa gələn yazıçı bir müddət sonra Britaniya vətəndaşlığı alır və burada yaşamağa başlayır. Hindistanda qoyub gəldiyi ailəsi isə ölkənin o dövrki təbəddülatlı illərində başqa müsəlman ailələr kimi Pakistana, Karaçi şəhərinə köçürülür.

Rüşdü olduqca ziddiyyətli xarakterə malik yazıçıdır. Onun əksər əsərləri qalmaqal yaradır. Səbəb nədir? Bəlkə cavab elə müxtəlif dinlərin, dillərin, mədəniyyətlərin min illərdir iç-içə yaşadığı ölkənin ötən əsrdə kağız kimi cırılıb parçalara (Bu sözü unutmayaq aşağıda bizə lazım olacaq) ayrılmasında gizlənib?! Bəlkə də qalmaqala, skandala meyl yazıçının parça-parça olub Hindistana, Pakistana, Banqladeşə bölünmüş ana vətəninə qəzəbindən doğur?

“Gecəyarı uşaqları”nı (1981) yazar-yazmaz (birinci romanı “Qrimus” tənqidçilərin diqqətini cəlb etməmişdi) Hindistanda arzuolunmaz adama çevrildi. 1983-cü ildə Pakistandan bəhs edən “Utanc” romanı isə onu bu dəfə Pakistanda arzuolunmaz adama çevirdi. Bardağı daşdıran isə 1988-ci ildə çap etdirdiyi “Şeytan ayələri” romanı oldu. Rüşdü İslam peyğəmbərini təhqir etməkdə ittiham olundu. Müsəlman ölkələrində, o cümlədən Təzə Pirdə mitinqlər keçirildi; kitabları yandırıldı, “Şeytan ayələri”ni çap edən nəşriyyatın binasına basqın oldu, əsərin yapon tərcüməçisi öldürüldü…

İran İslam inqilabının rəhbəri Ayətullah Xomeyni isə yazıçı haqqında ölüm fətvası verdi. Onu öldürənə ilkin olaraq 2 milyon dollar mükafat vəd olundu.

İndi bu məbləğ 3.3 milyon dollara qalxıb.

Beləliklə 68 yaşlı Salman Rüşdi dünyada ən baha başlı yazıçıya çevrildi.

Hindistanın doğuşu

Bəlkə də ondan başlamaq lazımdır ki, Rüşdinin “Gecəyarı uşaqları” üçün seçdiyi üslub yeni deyil. Bu üslubda Günter Qrassın “Tənəkə təbil”i, Ceyms Coysun “Sənətçinin gənc bir adam olaraq portreti”, Qabriel Qarsiya Markesin “Yüz ilin tənhalığı” əsəri və başqaları yazılıb. Baş qəhrəman Səlim Sina da eynən “Tənəkə təbil”in Oskarı kimi öz həyatını danışır. Səlimin hekayətini isə əsərin sonunda evlənəcəyi Padma qələmə alır. Əsər Səlimlə Padmanın söhbətləridir. Bu üslub bizə bir qədər də “Min bir gecə nağılları”ından tanışdır. Şəhrizad kimi Səlim də nağılını uzatdıqca uzadır, o da kitabın-nağılın sonunda öləcəyini düşünür, ona görə öz tarixçəsini-Hindistanın tarixini yazıb bitirmək istəyir.

Rüşdi Hindistanın (o cümlədən Pakistanın) 1915-ci ildən başlayan tarixini quruca fakt kimi deyil, onların hər birini metaforlarla, simvollarla, işarələrlə təqdim edir. Oxucu hiss etmədən bu tarixi mənimsəyir. Əsərin süjetini burda verməsək də bir şeyi qeyd edək ki, gecəyarı uşaqları Hindistanın müstəqilliyinin elan olunduğu gecə doğulan həmin 1001 uşaqdır. Bu 1001 uşağın hər biri qədim, sehrli, əsrarəngiz Hindistan kimi müxtəlif xüsusiyyətdə doğulub. Özü də kim geceəyarının tamamında və ona yaxın saatda doğulubsa sehri daha qüvvətlidir. Kim ki, daha gec vaxtda doğulubsa sehri də azdır.

Bu uşaqların arasında kimlər yoxdur; Səlim kimi yüksək qoxu hiss etmək və insanların düşüncələrini oxumaq qabiliyyətinə sahib olanlar, Şiva kimi möhkəm dizləri sayəsində vəhşi qüvvətə sahib olanlar, aynalara girə bilənlər, balıqları çoxalda bilənlər, böyüyüb-kiçilə bilənlər, suya girib cinsiyyətini dəyişə bilənlər, sözləri fiziki yara açanlar, gördüyü və eşitdiyi heç nəyi unutmayanlar, keçmişi və gələcəyi görənlər, uça bilənlər, qurdadamlar və sair. Bu uşaqların hər biri Hindistanın müxtəlifliyini təmsil edir. Səlim bu uşaqların hamısı ilə əlaqə yaratmaq qabiliyyətinə malikdir, sanki radiostansiya kimi onları toplaya bilir. O tam gecəyarını vuranda doğulub. Buna görə şəkli qəzetdə çıxıb, ölkənin rəhbəri Cəvahirlər Nehru isə ona məktub yazaraq təbrik edib.

Səlim Hindistanın simvoludur. Hindistan Səlimdir. Yeni doğulan Hindistan da ümidvericidir, xalq onun gələcəyinə inanır. Hindistan İndira Qandinin hakimiyyəti altına keçdikdə və ölkədə iki illik fövqəladə vəziyyət elan olunduqda Səlimin də ən acınacaqlı günləri başlayır. Ölkəni qaranlıq gələcəyə sürükləyən İndira Qandi gecəyarı uşaqlarını tapıb xədim etməyi tapşırır. Bu isə Qandinin hakimiyyəti dövründə xalqın sayını sabit saxlamaq üçün həyata keçirilən kütləvi kastrasiya əməliyyatlarına işarədir.

Öz atasının oğlu olmayanlar

Hindistan müstəqillik qazansa da Böyük Britaniya ilə əlaqələr kəsilmir. Sanki Hindistan Böyük Britaniyanın qeyri-rəsmi uşağıdır. Rüşdi bunun üçün də maraqlı fənd tapıb.

Səlimin atası bütün varidatını dəyər-dəyməzinə satıb Hindistandan gedən ingilis əsilzadəsi Uilyam Metvoldun evlərindən birini alıb. Metvold həm də arvadıyla hər gün Sinagilin villasına gəlib mahnı oxuyub qəpik-quruş qazanan Vinkinin uşağının atasıdır. Təbii ki, bunu Vinki bilmir. Səlim doğulan gecə Vinkinin həyat yoldaşı da eyni xəstəxanada dünyaya uşaq gətirir. İnqilabçı sevgilisinin məhəbbətini qazanmaq istəyən tibb bacısı Mariya Periara isə varlı uşağı ilə yoxsul uşaqlarını dəyişir. Vinki doğum vaxtı arvadı keçindiyi üçün uşağının adını ölüm Tanrısı Şivanın şərəfinə Şiva adlandırır. Beləliklə Vinkinin, dolayısı ilə ingilis Metvoldun oğlu varlı həyatı yaşamağa başlayır, Sinagilin oğlu isə kasıb həyatı yaşamağa məhkum olur. Rüşdi Səlimi ingilis qanına bağlamaqla dolayısı ilə Hindistanın Böyük Britaniya ilə əlaqələrinin hansı müstəvidə olduğunu göstərir.

Səlimin həyatı ilə Hindistanın tarixindəki paralelliklər bitmək bilmir. Onun həyatında hər dəfə önəmli bir hadisə baş verəndə ölkənin həyatında da dəyişiklik olur. Coğrafiya müəllimi Emilio Zaqallo Səlimin uzun burnunu göstərərək deyir ki, üzü Hindistanın xəritəsidir. Baş qəhrəmanımızın saçının qopması, başının ortasının keçəl qalması, barmağının qapı arasında qalıb düşməsi də Hindistanın bölünməsinə işarədir. Ölkə tarixi ilə insan həyatı arasında aparılan paralellik 700 səhifəlik roman boyu bir an olsun axsamır. Məsələn, müəllif Şivanın Səlimin qaldığı sehrbazlar gettosuna gəlməsini belə yazır: “1974-cü ilin Mayında bir səhər-görəsən çatlayan yaddaşıma görə mənə elə gəlir, yoxsa həqiqətən Racasthan çöllərinin Hindistanın ilk nüvə bombasıyal sarsıldığı 18 May idimi? Şivanın həyatımda partlaması Hindistanın əvvəlcədən xəbər etmədən nüvə çağına addım atmasıyla həqiqətən eyni andamı olmuşdu?” Şiva gettoya gəlib Səlimə aşiq olmuş Parvatini özü ilə aparır.

Rüşdü davam edir: “Parvati gedəndə yox idim, qayıdanda da orada deyildim; qəribə bir gerçəklik daha var idi… əgər unutmamışamsa, əgər başqa gün olmayıbsa… yenə də mənə elə gəlir ki, Parvati qayıdan gün, Samastipurda bir qatar vaqonunda olan hindli bir naziri bir partlayış tarix kitablarına uçurmuşdu: atom bombaları partlayarkən ayrılıb gedən Parvati, dəmir yolu və rüşvət naziri cənab L.N.Mişra bu dünyadan əbədiyyən ayrılanda geri qayıtmışdı.”

Özünü Məhəmməd peyğəmbərlə eyniləşdirən qəhrəman

Səlim ilk dəfə başında səslər eşitməyə başlayanda elə bilir ki, ona da Musa və ya Məhəmməd peyğəmbər kimi vəhy gəlib. Rüşdi qəhrəmanını peyğəmbərlə eyniləşdirməkdən çəkinmir. Anasının otağına gizlicə girdiyi üçün bir gün susmaq cəzası alan Səlim ilk dəfə “vəhy” eşidəndə belə düşünür: “Məhəmməd “Oxu!” deyə bir səs eşitmiş və dəli olduğunu düşünmüşdü; mən ilk başda kanal axtaran bir radio kimi qarmaqarışıq səslər eşitdim; anamın əmri ilə dodaqlarım möhürləndiyi üçün də kimsədən təsəlli ala bilmədim. Qırx yaşındakı Məhəmməd arvadı ilə dostlarının dəstəyini almışdı: “Yəqin ki,-demişdilər,-Sən Allahın elçisisən”, hardasa doqquz yaşında cəza çəkməkdə olan mən nə Bakır Meymundan (bacısı) kömək istəyə bilirdim, nə də Mari Prieranın (dayəsi) təskinləşdirici sözlərinə sığına bilirdim.”

Müsəlman ailəsindən çıxan Rüşdi təkcə İslam dininin elementlərindən yararlanmır, o lazım olduqca bu torpaqlarda yüz illərdir mövcod olan xristianlıq, buddizm, hinduizm və başqa dinlərin elementlərini də ədəbi materiala çevrilir. Əsərin inkişafında ondan yararlanır. Əgər romanın əvvəlində Səlim özünü Məhəmməd Peyğəmbərə bənzədirsə başqa yerdə o artıq Buddadır. Budda bodhi ağacının altında oturub nirvanaya çatdığı kimi Səlim də bir ağacın altında oturub silinmiş yaddaşını bərpa etməyə çalışır. Onun üçün nirvana gələcəkdə deyil, keçmişdədir, o yalnız keçmişi dərk etdikdə öz nirvanasına, həyatının mənasına vaqif olacaqdır.

Qəhrəmanların adları da təsadüfən seçilməyib. Səlim qüsursuzluq bildirir və Brahma yaradılış tanrısını simvolizə edir, Şiva isə müharibə, dağıdıcılıq tanrısını təmsil edir. Əsərdə onun fəaliyyəti də elə bu zəmində baş verir. Şiva Hindistan-Pakistan müharibəsinin ən cəsur əsgəridir. Səlim adının tale rəqəmi doqquzdur, onun həyatının dəyişmə nöqtəsi də məhz bu yaşdır.

Hind mifologiyasında Şivanın arvadı Parvatidir. Əsərdə də Şiva Parvatini sehrbazlar gettosundan aparandan sonra ondan oğlu olur. Əlbəttə Şiva oğlunun varlığından xəbərsizdir. Bir zamanlar xəstəxanada dəyişdirilərək Şivanın yerinə keçmiş Səlim sanki ədaləti bərpa etmək üçün onun oğlunu öz oğlu kimi böyütməyə başlayır. Beləcə əsərin əvvəlindən tanıdığımız Adəm Əzizin şəcərəsi bərpa olunur. Uşağın qulaqlarının fil qulağı kimi böyük olması da heçdən yaranmayıb. Tanrı Şivanın Parvatidən olan oğlu da filbaşlı Qaneşadır.

Romandan xəbərsiz oxucu üçün bəlkə bu izahlar yorucu və sadə gələ bilər. Hətta onun dodağının altında deyinməyini də hiss edirəm. Nə var ki, bunu yazmağa; mifologiyadakı obrazların xüsusiyyətlərini qəhrəmanlarına proyeksiya edirsən; Avropa ədəbiyyatından belə nümunələr nə qədər desən var. Təəssüf ki, kiçik bir yazı ilə “Gecəyarı uşaqları”nın xüsusiyyətlərini, əlahiddəliyini yazıb anlatmaq çətindir. Rüşdinin rəvan dili, diri, özünəməxsus bənzətmələri, yeri gəldikcə əsərdə işlənən və ona bir qətrə də ağırlıq gətirməyən hind-urdu sözləri əsərin saysız xüsusiyyətlərindən bəziləridir.

Məsələn, Rüşdi qarın yağmasını bu cür təsvir edir: “Yanvar ayının soyuq bir günündə, Məscidi-Cumanın ən yüksək minarəsindəki müəzzinin səsi dodaqlarından çıxar-çıxmaz donub müqəddəs qar halında şəhərin üzərinə tökülərkən Parvati qayıtdı.” Yazıçı bircə cümlə ilə həm müəzzinin azan verməyini, həm qarın yağmağını, həm də Parvatinin qayıtmağını göstərir. O, bununla təkcə günün hansı vaxtının olmasını, havanın necəliyini çatdırmır, həm də maqik ovqat yaradır, sanki doğrudan da müəzzinin ağzından çıxan səslər bir anda qara çevrilib yer üzərinə sərələnir.

“Gecəyarı uşaqları” ilə “Tənəkə təbil”in oxşarlıqları

Etiraf edim ki, “Gecəyarı uşaqları”nı oxuduqca Günter Qrassın “Tənəkə təbil” romanının təsirləri açıq aydın duyurdum. Sonradan Rüşdi haqqında oxuyanda öyrəndim ki, ona təsir edən yazıçılar arasında Günter Qrass da varmış.

“Tənəkə təbil” və “Gecəyarı uşaqları”ndakı bəzi oxşarlıqları sadalayaq: Hər iki əsər qəhrəmanların nənə-babalarının tanış olması ilə başlayır. Hər iki əsərdə qəhrəmanlar eyni yaşdadır. Biri hekayəsini Brunoya, digəri Padmaya danışır. Hər iki qəhrəman özünü peyğəmbərlə (Oskar İsa ilə, Səlim Məhəmməd və Budda ilə) eyniləşdirir. Hər ikisi fövqəladə gücə malikdir. Hər ikisinin atası doğma atası deyil. Hər ikisinin anası “xəyanətkar”dır. Əgər Oskar analığına aşiq olursa, Səlim də bacılığını sevir, dolayısı ilə iksində də insest elementləri var. Hər iki qəhrəman ölkənin taleyüklü məsələlərinin həllində iştirak edir. Oskar Almaniyanın simvoludursa, Səlim də Hindistanın simvoludur.

Rüşdi özü də bu oxşarlıqları hiss edir və bu təsirdən çıxmaq üçün əsərin dilini zənginləşdirir, süjet axınını dəyişdirir, əsəri bənzərsiz metaforlarla doldurur, onu milli çalarlarla təqdim edə bilir. Bəlkə də elə buna görə “Tənəkə təbil”in şinelindən çıxan “Gecəyarı uşaqları” bu qədər uğur qazan bildi və Rüşdini özünəməxsus romançı kimi ədəbiyyat dünyasında tanındı. “Gecəyarı uşaqları”nın 1981-ci ildə “Man Booker”, 1993-cü ildə “Booker of Bookers”, 2008-ci ildə isə “Best of The Booker” mükafatlarını alaraq XX əsrdə yazılmış 100 ingilisdilli roman sırasında yer alması elə bunun sübutudur.