Corc Oruell – “1984” dünya antiutopiyasının müəllifi

Tarix və siyasətə həsr olunan müxtəlif məqalələrdə "soyuq müharibə", "iki dəqiqəlik nifrət", "Böyük Qardaş", "düşüncələr polisi" ifadələrinə tez-tez rast gəlinir. Bu neologizmlərin müəllifləri heç də müasir jurnalistlər və blogerlər deyil, pərəstiş edilən britaniyalı yazıçı Corc Oruelldir. Qeyd etmək lazımdır ki, Corc Oruellin əsərlərinə müxtəlif cür yanaşırlar, lakin təkzibedilməz faktı təsdiq etmək lazımdır: ingilis yazıçısının yazmaları ictimai özünü dərketmənin son dərəcə həssas telinə toxunublar. Buna görə də onların rezonansı mürəkkəb məsələlərə bilavasitə toxunan diskussiyalara səbəb olaraq sürəkli oldu, həmin məsələləri bizim qarşımızda tariximiz qoymuşdu."İnsanlar kütlə etibarilə – zəif, qorxaq məxluqdurlar, onlar azadlığa davam gətirə bilmirlər, həqiqətin üzünə gik baxmağı bacarmırlar, buna görə də onlardan daha güclü insanlar onları idarə etməli və sistematik olaraq aldatmalıdırlar" (“1984” Corc Oruell). 25 iyun 1903-cü ildə Matixaridə (Benqaliya) təvazökar koloniya qulluqçusunun və onun arvadının sevincinə rəğmən Erik adlı oğlan dünyaya gəldi. Qirx altı ildən sonra, vərəmdən ölümünə az qalmış, o, Corc Oruell təxəllüsü ilə "1984" adlı özünün son kitabını yazacaq.  

Burada, qorxu və ümidsizlik, ehtiras və qəzəb, insaniyyətini itirmiş insanlar haqqında, həmçinin, öz vətəndaşlarında canlı olan hər şeyi məhv edən dövlət maşınının ziddinəinsan olaraq qalmağa cəhd edənlər barədə danışılır.

    Özünə müasir olan 1948-ci ilin cəmiyyətinə və onun necə inkişaf etdiyinə nəzər yetirərək, Oruell insan laqeydliyinin, ağılsızlığının, zəifliyinin və cəsarətsizliyinin ən dəhşətli nəticələrini qabaqcadan bilməyə çalışırdı. O, çox şeydə yanılırdı. Amma "1984" romanı bütün dünyaya səs saldı, tarixdə ən məşhur antiutopiya oldu. Onu qadağan edirdilər və "bütün dövrlərin və xalqların ən yaxşı kitabları"   siyahısına daxil edirdilər – lakin onu inkar etmək qeyri-mümkün idi. Ümumiyyətlə, son əsrdə antiutopiyalar niyə belə məşhur oldular?

    Belə qəbul olunmuşdur ki, antiutopiya – gələcək sosial problemlərin və bəlaların təsviridir, mahiyyəti etibarilə – indiki zaman üçün xəbərdarlıqdır. Təbii olaraq, hər bir proqnoz kimi, bu da özünün dəqiqlik dərəcəsinə malikdir.

    Antiutopiya nədir? Bunu aydınlaşdırmaq elə də asan deyil. Əlbəttə ki, tərifləri çoxdur, lakin onlar ya kifayət etmirlər və yayğındırlar (Vikipediyada olduğu kimi: "...bədii ədəbiyyatda inkişafın neqativ tendensiyalarının üstünlük təşkil etdiyi dövləti təsvir edən istiqamət" - antropogen postapokalipsisdən nə ilə fərqlənir ki? Bəs kino necə olsun?), ya da mətnin yarım səhifəsini tuturlar və elə qədim- akademik dildə yazılıblar ki, oxuyub sona çatana qədər başlanğıcda nə yazıldığını unudursan və ümumiyyətlə, bu lüğətə girişdiyinə görə peşman olursan.

    Janrı sxematik olaraq müəyyən etməyə çalışaq.

    Antiutopiyanın beş əlaməti:

    Təsvir edilən cəmiyyətdə yaşamaq açıq-aydın pisdir. Həm də orada yaşamağın pis olduğu – hətta antiutopiya daxilində yaşayanlar bunu başa düşməsələr də – oxucuya aydındır.

    İlk növbədə orada ona görə pisdir ki, əhəmiyyətli olan sosial azadlıqlar əldən alınıb. Bu, eşidilməmiş yoxsulluqla müşayiət oluna bilər – amma mütləq deyil;bundan başqa, yoxsulluq heç zaman antiutopiyada həyatın əsas çətinliyi olmur. Halbuki, bu və ya digər resurların desifiti bir çox hallarda insanları idarə etməyə kömək edir. Məhz cəmiyyətin təbii sosial inkişafının nəticəsində pis olub – düzgün olmayan texnogen inkişaf, meteoritin düşməsi, magiya, sirli psixoşüalanma və ya ulduzlardan düşən yaşıl adamcıqlar buna səbəb olmayıb. Təsvir edilən cəmiyyətin "çox yüksək texnoloji inkişaf üstəgəl iflasa uğrayan sosial quruluş" əyriliyi yoxdur. Antiutopiyada əlbəttə ki, hansısa texnologiyalar var, amma ya kifayət qədər orta səviyyəlidirlər, ya da onlar haqqında az və səthi danışılır. İnsanlarla manipulyasiya texnologiyaları – istisnadır: burada istənilən haytek mümkündür (Hay-tek – 1970-ci illərdə gec modernizm mühitində doğulan və 1980-ci illərdə geniş tətbiq olunan arxitektura və dizayn üslubudur). Fəlakətli sosial irəliləyişlərin necə və harada baş verdiyi xüsusi bir sirr deyil. Müəmmalı heç nə yoxdur, hər şey aydındır: sadəcə hakimiyyət hərisliyi, xəsislik, ağılsızlıq və ya – bu daha da pis olur – insanları yeni, "daha yaxşı" dünyaya çəkib gətirmək səmimi arzusu. Bəzən yaxadan tutmaq və təpiklərlə: əgər həmvətənlər bu qədər inkişaf etməyiblərsə və "parlaq" perspektivləri görmürlərsə, nə etmək lazımdır? Antiutopiyada cəmiyyətin əsas cəhəti - insana bir şəxsiyyət kimi total, mütləq etibarsızlıqdır. Hər şey yazılmışdır və hər şey qaydalarda, sərəncamlarda müəyyən edildiyi kimi getməlidir. İnsanlar arasındakı fərqlər ya heç etiraf olunmur, ya da çəkilmiş çərçivələrdə onlara icazə verilmişdir – bu zaman insanları ya funksiyalarına görə, ya da təbəqələrinə görə bölürlər. Belə bir cəmiyyətin üzvü heç bir halda baş verənlər haqqında tam və səhih informasiyaya malik olmamalıdır - yalnız dövlət maşını filtrindən keçirdilmiş saxta informasiyalara sahib ola bilər. İdeal halda o heç düşünməməlidir də –onun əvəzinə başqaları düşünəcək ki, nə isə bir şey çıxmasın. Dövlətin əsas qorxusu – antiutopiyalardır –bu, nəzarəti itirmək qorxusudur. Buradan – bütün başqaları gəlir: hər şeydə maksimal unifikasiyadan başlamış dönüklərə nümunəvi-ibrətamiz divan tutmaya qədər. İnsanlar tam, bölünməz, hesabatsız şəkildə "onların əvəzinə hər şeyi həll edənlərə" etibar etməlidirlər və ya minimum kimi əhəmiyyətli nəyə isə təsir etməyə çalışmamalıdırlar. Hakimiyyətin xalqdan hökmdarlara (onlar nə qədər olsalar da və onları necə adlandırsalar da) bu tam ötürülməsi olmadan antiutopiya məhkum edilmişdir. Bu, antiutopiya cəmiyyətini yaradanlara və yaratmaqda davam edənlərə aydındırmı? Praktik olaraq həmişə - bəli. Və bir qayda olaraq, "elita" hakimiyyəti hər şeydən uca tutur.

    Beləliklə, utopiya – gələcək cəmiyyətin məskunlaşması problemini fərdi təsəvvür səviyyəsində həll etmək, gələcəyi özünün səadət, ədalət, bərabərlik təsəvvürlərinə müvafiq olaraq özünəməxsus şəkildə "düzəltmək" cəhdidir (nümunə - Tomas Mordur). Yəni belə ki, gələcək tarixin öz məntiqinə deyil, müəllifin tarixi inkişafın gedişatı haqqında təsəvvürlərinə uyğun olsun.

    Antiutopiya – başqa bir təzahürdür. İstənilən əsl antiutopiya həmişə öz daxilində qoyulan problemi ehtiva edir. Antiutopiya üçün cəmiyyəti öz inkişafında nəzərdən keçirmək xarakterikdir, halbuki utopiyanın müəyyənedici cəhəti onun sabitliyidir. Hər bir antiutopiyada təzadlar düyünü tapmaq olar, o, bu təzadlara diqqət yetirir və onları həll etməyə çalışır.Oruelldə diktatura və nəzarət problemi, Zamyatində şəxsinin və ictimainin münaqişəsi, Struqatskilərin "İyrənc qu quşlarında" intellekt və nəsillərin münaqişəsi məsələləri müəllifin ağlı və fantaziyası tərəfindən yaradılmayıblar və axirət reallıqları və ya çox uzaq gələcəyə məxsus deyillər. Yox, bu – bizim dünyanın, mövcud varlığın ziddiyyətləridir, hansılar ki, tarixin hər addımı ilə bizim qarşımızda dururlar. "Alman nasistləri və rus kommunistləri metodları üzrə artıq bizə çox yaxın idilər, lakin onların öz motivlərini araşdırmağa cəsarətləri çatmadı. Onlar elə görkəm alırdılar və yəqin ki, hətta inanırdılar ki, hakimiyyəti məcburiyyətdən, məhdud müddət üçün ələ keçiriblər, qarşıda isə, əlini uzatsan, artıq cənnət görünür, harada ki, insanlar azad və bərabər olacaqlar. Biz belə deyilik. Biz bilirik ki, hakimiyyəti heç vaxt ona görə zəbt etmirlər ki, ondan imtina etsinlər. Hakimiyyət – vasitə deyil, o – məqsəddir. Diktaturanı ona görə təsis etmirlər ki, inqilabı qorusunlar; ona görə inqilab edirlər ki, diktatura qursunlar. Repressiyaların məqsədi –repressiyalardır. İşgəncənin məqsədi – işgəncədir. Hakimiyyətin məqsədi – hakimiyyətdir..." (Corc Oruell "1984")

    Kommunaya necə qoşulmamaq olar? Axı burada hər şey düşünülüb, hər kəsə öz yeri ayrılıb. Antiutopiya ya bu təzadları onların təşəkkülünün məntiqi sonluğuna çatdırmalıdır və hətta həll etməyə cəhd etməlidir, ya da onlara təslim olmalı və Terri ruhunda cəfəngiyyata yuvarlanmalıdır.

    İstənilən halda, onun əsas vəzifəsi – bu  problemləri ictimai varlıqdan ayırmaq və onlara diqqət yetirməkdir.

    Tarixən elə gətirib ki, əksər ədəbi antiutopiyalar, tənqidçilərin fikrincə, öz bünövrələrində Sovet İttifaqına aiddirlər, onun prizmasından gözdən keçirilirlər. Və burada məsələ ideologiyada deyil, ayrı-ayrı tənqidçilərin və ya həmdərd olanların şəxsiyyətində deyil. Məsələ ondadır ki, sovet gerçəkliyi bəşəriyyət qarşısında böyük miqdarda məsələlər qoymuşdu, hansıların ki, quruluşu və həll edilməsi filosofların, kibernetiklərin, siyasi iqtisadçıların, bir sözlə, elm üzrə nəzəriyyəçilərin çiyinləri üzərinə düşmüşdü. Amma bu, yazıçı və kinematoqrafçılar üçün də daha kiçik ölçülü vəzifə olmadı. Burada işin bütün mahiyyəti – təzənin və köhnənin, gələcəyə can atmanın və keçmişin qalıqlarının ziddiyyətindədir, insanın onu buxovlayan qandallardan azad olunmasındadır.

                                         Qəribə yeni dünya  

    Əlbəttə ki, Corc Oruell antiutopiya janrına müraciət edən birinci müəllif deyildi. Çox güman ki, bu sahədə ilkə imza atan kimi acıdil Conatan Sviftin adını çəkmək olar (hərçənd antiutopiyanın hansısa elementlərini antik müəlliflərdə də tapmaq olar). "Antiutopist" sözünü ilk dəfə 1868-ci ildə Con Stüart Mill işlətmişdi. "Antiutopiya" termini ədəbiyyat janrının əlaməti kimi demək olar ki, bir əsr sonra - 1952-ci ildə Qlenn Neqli və Maks Patrik "Utopiya axtarışlarında" adlı antologiyanı dərc etdirdikləri vaxt meydana gəldi.

    Yeri gəlmişkən, "antiutopiyalar var, amma söz yoxdur" vəziyyəti müəlliflərə qətiyyən mane olmurdu. XIX əsrin sonları – XX birinci yarısında antiutopiyalar güc toplamağa başladılar. Jül Vern, Cek London, Cerom K. Cerom, Valeri Bryusov kimi məşhur müəlliflər də onlardan yan keçmədilər.

    Birinci dünya müharibəsindən sonra antiutopiyaların sayı kəskin artdı - bu da aydındır. Təsəvvür etmək olar ki, dünyada qəfildən kütləvi qırğın silahı əvvəllər görünməmiş effektivliklə mümkün olanda, o necə dəyişir!

                              Е.Zamyatin, О.Xaksli, C.Oruell

    Zamyatinin 1920-ci ilə aid olan "Biz"romanı başlıca antiutopiya sayılır, xronoloji olaraq isə, hər halda o birinci deyil. Məsələn, Herbert Uellsin "Yatanın oyanan zaman" romanını da sadəcə elmi-fantastik romana deyil, tam olaraq antiutopiya romanına aid etmək olar. Onun birinci redaksiyası artıq 1899-cu ildə çıxmışdı. Qalan antiutopiyalar – Corc Oruellln "1984", Rey Bredberinin "Farengeyt üzrə 451 dərəcə" əsərləri artıq müharibədən sonrakı dövrdə yazılmışdı.

    Məhz Yevgeni Zamyatinin (1884 –