“Arzular trilogiyası” haqqında

“… Aylin çox məyus idi. O hiss edirdi ki, cəmiyyət öz nifrəti ilə Kaupervuddan çox onu təqib edir və öz hökmünü heç vaxt ləğv etməyəcək. Axırda Aylin və Kaupervud bir-birinə etiraf etməyə məcbur oldular ki, onların oyuncaq evləri nə qədər dəbdəbəli və görkəmli olsa da , artıq dağılıb, həm də tam olaraq. Bu cür etiraflar bir-birinə yaxın adamlar arasında xüsusilə əzablıdır. Başqasının qəlbi qaranlıqdır, odur ki, bir-birimizi nə qədər anlamağa çalışsaq da, buna nadir hallarda nail oluruq.”

Teodor Drayzer, “Arzular trilogiyası”ndan

Səksəninci illərin sonlarından doxsanıncı illərin ortalarına qədər olan dövrü, həm də yenidən qiymətləndirmə dövrü adlandıra bilərik. Bu dövrdə əhalinin savadlı, siyasiləşmiş hissəsi tarixi hadisələri, tarixi şəxsiyyətləri, sənətkarları, əsərləri təftiş edərək yenidən qiymətləndirirdilər. Əlbəttə, Teodor Drayzer də bu təftişdən, yenidən qiymətləndirmə prosesindən kənarda qala bilməzdi.

O dövrdə bir çox insanlar belə hesab edirdilər ki, Drayzer o qədər də güclü yazıçı deyil, sadəcə Drayzer kapitalist cəmiyyətini, Amerikanı əsərlərində yıxıb-sürüdüyünə görə sovetlərdə güclü təbliğ olunmuşdu. Drayzerə qarşı belə amansız, kəskin münasibətin yaranmasının əsaslı səbəbi vardı. Sovetlərdə güclü təbliğ olunmuş əksər əsərlərə, sənətkarlara qarşı adamlarda şübhəli bir münasibət formalaşmışdı. Dövrün şərtləri, abı-havası bunu tələb edirdi.

Həqiqətən də Drayzer sovetlərdə ən çox oxunan və nəşr olunan yazıçılardan biri idi. Bütün kitab mağazalarında Drayzerin əsərləri ən ön sıralarda, ən ön rəflərdə dayanırdı. Məsələn, qırmızı üzlü “Kerri bacı” kitabı böyüklü-kiçikli bütün kitab mağazalarında, kitabxanası olan bütün evlərdə gözə dəyirdi. Özü də Drayzerin əsərlərini müxtəlif təbəqələrə mənsub olan adamlar oxuyurdular. Müəllim, tələbə, həkim, mühəndis, fəhlə, kəndli, sürücü, usta, satıcı, artist, resjissor, yeniyetmə, cavan, qoca…

Adamların Drayzerə qarşı yuxarıda ifadə etdiyim kəskin, amansız münasibəti, əfkari-ümumiyyə mənə də öz təsirini göstərmişdi. Yetişməmişdim, çiy və kal idim, tarixi hadisələrə, şəxsiyyətlərə, sənətkarlara, əsərlərə qarşı şəxsi fikirlərimin, münasibətlərimin yaranmasına hələ çox vaxt vardı. Əksər hallarda tarixi şəxsiyyətlərə, sənətkarlara, əsərlərə qarşı fikirlərim ümumi abı–havanın təsiriylə yaranırdı.

Əfkari-ümumiyyənin təsiriylə Drayzerə qarşı yaranmış münasibətim uzun müddət davam etdi. Hətta, əgər yaddaşım məni aldatmırsa, iki mininci illərin ortalarında, Drayzerin çox da güclü yazıçı olmadığı haqda bir yazı da yazmışdım. Yazı nəşr olunandan bir həftə, on gün sonra Neftçilər metrostansiyasının yaxınlığında bir nəfər mənə yaxınlaşdı. Özünü kamali-ədəblə təqdim etdi, hal-əhval tutdu və dedi ki, yazılarını mütamadi oxuyuram, amma Drayzer haqqında tənqidlərin xətrimə dəydi, Drayzer çox güclü yazıçıdır. Söhbətimiz bir az uzandı. Biz metronun yaxınlığında yerləşən xəngəlxanaya getmək qərarına gəldik. Xəngəlxanada Drayzer haqqında davam edən söhbətimiz nəticəsində başa düşdüm ki, Drayzeri yazımda zəif yazıçı kimi qiymətləndirməyim həqiqətən də onun xətrinə dəyib. O, Drayzer haqqında səhv fikirdə olduğumu ədəb çərçivəsində ciddi-cəhdlə mənə izah etməyə çalışırdı. Mən isə iki ayağımı bir başmağa dirəyib deyirdim ki, Drayzer sovetlər tərəfindən şişirdilmiş yazıçıdır.

Drayzerə qarşı bu cür ədalətsiz münasibətim uzun müddət dəyişmədi. Çox-çox sonralar Drayzerə qarşı münasibətim tam təsadüf nəticəsində dəyişdi, amma indi bu barədə yazmaq hələ tezdir, bu mövzuya yazının sonunda yüngülvari toxunacağıq…

“Dumanlı Təbriz” yazısında qeyd etdiyim kimi, son vaxtlar süjetli, hadisələrlə, obrazlarla bol, strukturu sadə, həcmi böyük əsərləri daha maraqla oxuyuram. Beləliklə, bol obrazlara, hadisələrə, maraqlı süjetə, sadə struktura göstərdiyim maraq məni Drayzerin “Arzular trilogiyası”nı da oxumağa sövq etdi.

“Arzular trilogiyası” üç kitabdan ibarətdir: “Maliyyəçi”, “ Titan”, “Stoik”. Trilogiyanın qəhramanı çox inadkar, döyüşkən, qarşısına qoyduğu məqsədlərə, hədəflərə doğru inamla, qətiyyətlə addımlayan, qaz vurub, qazan doldurmağı bacaran, insanın gücünü təmtəraqda, dəbdəbədə, pulda, var-dövlətdə görən Frenk Kaupervud adlı bir kişıdir. Kaupervud var-dövlət qazanmaq üçün çox oyunlardan çıxır, başına yüz cür hadisə gəlir, lakin “Arzular trilogiyası”nın sonlarında Frenk Kaupervudun həyata baxışları tamam dəyişir.

Özünə hörmət edən hər bir yazıçı qəhramanının həyata baxışının dəyişməsini ciddi şəkildə əsaslandırmalıdır. Əli, Vəli, Pirvəli axşam bir insan kimi yatdı, səhər tamam başqa bir insan kimi yuxudan oyandı… Belə bir şey yoxdur. Ən azı, ən ölən yeri Əlinin, Vəlinin, Pirvəlinin gecə dəhşətli bir yuxu gördüyünü və bu dəhşətli yuxunun nəticəsində dəyişdiyini yazmalısan. Hərçənd bunun özü də haqq-hesaba girmir. İnsan qəfildən dəyişmir. İnsanın dəyişməsi tədricən, silsilə hadisələr nəticəsində baş verir. Birdən, qəfildən, duruxdu, tıncıxdı kimi ifadələri işlədərək qəhramanı, obrazı bir ruh halından, başqa bir ruh halına keçirmək, yumşaq desək, yazıçı məsuliyyətsizliyi, yazıçı fərariliyidir.

Bəs Frenk Kaupervudun həyata baxışları necə dəyişir, Drayzer qəhramınını bir ruh halından, başqa bir ruh halına necə keçirir?

Kaupervud ilk ciddi zərbəni Parisdə, Per-Laşez qəbirstanlığında alır. Qəbirstanlıqda yatan böyük mütəfəkkirlərin, sənətkarların məzarları başında dayanarkən Kaupervud hiss edir ki, pul qazanmağa həddindən artıq vaxt, enerji sərf edir və pul, var-dövlət qazanmaq istiqamətində aramsız cəhdləri mənəvi dünyasını qidalandırmağa mane olur. Kaupervudun tanışı Şenli, Şopenin məzarı üstündə qızılgül və zanbaq buketləri gördükdə deyir:

“- İşə bir bax! – Şenli ucadan dedi. – O, əlbəttə, böyük musiqiçidir, əlli il bundan qabaq ölsə də, görün burada nə qədər çiçək var! Lənət şeytana, bunu mənim üçün, yəqin ki, heç kəs etməyəcək!

Kaupervud düşünürdü ki, hətta ölümündən bir il sonra belə, onun məzarı üzərində çətin ki, çiçəklər olsun…”

Kaupervud ikinci, daha sarsıdıcı zərbəni ağır xəstələnərkən alır. Kaupervud dünyanın nə qədər fani, həyatın sərt döngələri qarşısında insanın nə qədər aciz olduğunu ağır xəstələndikdən sonra dərk edir. Yalnız ağır xəstələndikdən sonra, dünyadan istənilən bir dəqiqədə məhrum ola biləcəyi bir vaxtda, Kaupervud həyatın həqiqi qiymətini, həqiqi gözəlliyini başa düşür. Kaupervud dərk edir ki, bu dünyada nə qədər adi, əlçatan, həm də qiymətli mənzərələr, sevinclər var imiş. O isə bu adi, əlçatan, həm də qiymətli mənzərələri, sevincləri görməyib, görə bilməyib. Onların yanından laqeydcəsinə, əli cibində ötüb keçib. Bəli, ağır xəstəlik və iztirablar insanı müdrükləşdirir. İdrak ağacının elə meyvələri var ki, o meyvələri dərmək və dadmaq üçün intellekt, iti, çevik zəka bəs eləmir. İdrak ağacının bəzi meyvələrini dərmək və dadmaq üçün insana intellektdən, iti, çevik zəkadan əlavə ağır iztirablar keçirmək, yüksək dərəcədə həssaslıq da lazımdır.

Kaupervud öldükdən sonra onun yığdığı var-dövlət tüstü kimi uçub-dağılır. Halbuki Kaupervud var-dövlət yığmaq məsələsində ölçü hissini itirməsəydi, tutalım, qazandığının bir hissəsini xeyriyyə işlərinə xərcləsəydi, öz mənəvi dünyasını müxtəlif vasitələrlə daima qidalandırsaydı, tamam başqa cür həyat yaşaya bilərdi və ölümün gəlişini daha rahatlıqla qarşılayardı. Bunun üçün Kaupervudun hər bir şəraiti var idi. Lakin ibtidai hissləri, ibtidai arzuları, donuz xoşbəxtliyinə can atması Kaupervuda bu banal həqiqəti zamanında dərk etməyə imkan vermir.

Həqiqətən də bu dünyada beş axmaq məşğuliyyət varsa, onlardan biri, şübhəsiz var-dövlət yığmaq məşğuliyyətidir. Var-dövlət yığmaq dəniz suyu içmək kimi bir şeydir. İnsan var-dövlət yığmağa nə qədər can atırsa, hərisliyi də bir o qədər artır. Elə başa düşülməsin ki, burada səfil həyatı yaşamağı təbliğ etməkdəyəm. Əsla. Qətiyyən. Mən sadəcə onu demək istəyirəm ki, ölçü hissini itirmək olmaz.

Drayzerin “Arzular trilogiyası” bir növ təxminən “Dahi” əsərinə bənzəyir. “Dahi” alınmamış, baş tutmamış dahilik haqqında əsərdir. Rəssam Yucin dahi olmaq üçün hər bir imkana sahib idi. Amma pul, var-dövlət hərisliyi, fırçanı pul ağacı kimi görməyi Yucinin dahiliyə gedən yollarını bağlayır. Dahi ola bilmədiyinə görə məhz Yucin özü günahkardır.

İndi isə gələk Drayzerə qarşı münasibətimin dəyişməsi məsələsinə. Təxminən yeddi-səkkiz il əvvəl bukinstdə Drayzerin bir kitabın gördüm. Kitabda Drayzerin xatirələri, esseləri toplanmışdı. Həmin kitabı oxuduqdan sonra Drayzerə qarşı uzun illər ədalətsiz münasibətdə olduğumu başa düşdüm. Xatirələrində, esselərində məhz yazıçı kimi başqa bir Drayzer gördüm. Kitabda oxuduğum “Yaşlı insanla görüşdən aldığım dərs” adlı esse xüsusən məni dərin düşüncələrə qərq etdi. Əslində “Yaşlı insanla görüşdən aldığım dərs” essesini “Arzular trilogiyası”nın xülasəsi hesab etmək olar. Ta bilmirəm hansı əvvəl yazılıb, esse, yoxsa trilogiya.  

Essenin isə məzmunu qısaca olaraq bundan ibarətdir: Gənc Drayzerə redaksiyadan tapşırıq verilir. O, nüfuzlu, varlı bir adamla görüşüb, şəhərdə aparılan böyük tikinti ilə bağlı onun fikirlərini öyrənməlidir. Necə olursa Drayzer həmin adamla görüşə bilir. Gəlişinin məqsədini söyləyir. Balacalaşmış, zəif qoca Drayzerə deyir ki, ta sənsən gəlmisən, suallarına cavab verəcəm, amma orda kim nə tikir, kim nə sökür, bu məni maraqlandırmır, mənim üçün bütün bunlar mənasızdı. Drayzer essedə yazır: “Əlbəttə ki, həyat davam edəcək, layihə həyata keçəcək, gəlir gətirəcək, ondan minlər və milyonlar xeyir götürəcək. Amma nə vaxtsa gənc olmuş adam indi sönük bir qocaya çevrilib! Kimə lazımdı bu qədər var-dövlət? Necə də mənasızdır! İndi onun yığdıqlarının heç bir əhəmiyyəti yoxdur… Hələ də nüfuzlu ada malik, bu gücsüz, heysiz bədən, gəncliyində çalışıb topladığı dövlətə baxmayaraq, indi ancaq öz nazik, qırışlı barmaqlarını büküb-açıb, başını aşağı salaraq “indi bu söhbətlər çox maraqsızdır, bu barədə danışmağın mənası yoxdur söyləyir”.