Leyli və Məcnun” romanı: Klassikaya postmodern baxış

“Bu dünyada heç kim ömrü boyu olduğu kimi görünmür. “Elin gözü tərəzidir” desələr də, çəki daşları insanların əyarlarına görə şəxsiyyətlərə qiymət verir. Çəki daşları dəyişməyincə əyarlar da dəyişmir. Dünən qorxaq kimi tanınanlar nadir hallarda bu gün qəhrəman kimi görünür. Bəzən çox kasıb biri ağıllarda varlı, ağıllı birisi dəli kimi, xəstə və zəif olan güclü və sağlam kimi görünüb elə qəbul olunur. Buna alın yazısı da, xüsusi bir bacarıq demək də əsassız olmaz.”

Yuxarıdakı sitat, XXI əsrin üçüncü onilliyində, qədim və məşhur bir rəvayətə yeni nəfəs verən “Leyli və Məcnun” romanındandır. Klassik mövzulara, “köhnə” əhvalatlara, “işlənmiş mövzulara” yenidən müraciət etmək riskli və cəsarətli addımdır.Əgər səndən əvvəl bu mövzuda yazıb dünyanı silkələyənlər varsa, risk ikiqat artır. Eyni zamanda bu mövzunun internet, süni intellekt əsrinin insanı üçün maraqlı yazılması da əsas şərtdir.

“Leyli və Məcnun” mövzusu bu gün də ədəbiyyat dünyasında oxucu üçün diqqət çəkən, maraq kəsb edən mövzudur. Ədəbiyyatımızda bu mövzuya hələ ki sonuncu müraciət edən yazıçı Vahid Məmmədlidir. Olduqca cəsarətli, alqışlanmalı addımdır. “Köhnə mövzular”a yeni nəfəs vermək ədəbi baxımdan təqdirəlayiqdir.

Dosye: Vahid Məmmədli Azərbaycan ədəbiyyatında “Atropatena dastanı” adlı ilk fentezi romanın, dünya ədəbiyyatında "Tunc Allahın yükü" adlı ilk qansız döyüş romanının müəllifi kimi tanınır. Eyni zamanda şair, abstraksionist rəssam, hüquqşünasıdır.
Bədii yaradıcılıqla 2007-ci ildən məşğul olur. Rusiyanın ən böyük nəşriyyatı sayılan "Eksmo" nəşriyyatının müəlliflərindən biri olmaqla, bestsellerlər müəllifi kimi məşhurdur. Hekayə və povestləri Rusiya, Türkiyə, İngiltərə, Fransa, Avstriya, Almaniya, Yunanıstan, Çexiya, Hindistan, Misir, İran və digər ölkələrin dövri mətbuatında mütəmadi çap olunur.
Rusiyada Vlad Mamişov təxəllüsü ilə yazıb. Onun Azərbaycan ədəbiyyatında ilk fentezi romanı sayılan “Atropatena dastanı” 11 ölkədə çap olunub.

Müəllifin 2023-cü ildə “Qanun” Nəşriyyatında işıq üzü görən “Leyli və Məcnun” romanı, məlum və məşhur rəvayətin motivləri əsasında yazılmış, son dönəmlərdə oxuduğum ən maraqlı əsərlərdən biridir. Yazıçı bu əsərində “Kitabul-Əqani” vasitəsi ilə müsəlman Şərqinə təqdim edilmiş, Nizami tərəfindən mükəmməl şəkildə nəzmə çəkilmiş, Füzulinin qələmi ilə poeziyanın zirvəsində qərar tutmuş “Leyli və Məcnun” rəvayətini postmodern roman estetikası ilə müasir oxucuya təqdim edir. Ədəbiyyatımızın nəhəng nümayəndələri Nizamidən, Füzulidən sonra "Leyli və Məcnun" mövzusuna toxunmaq, klassik eşq əhvalatına yenidən nəfəs vermək həqiqətən böyük cəsarət tələb edir. Vahid Məmmədli əsərin sonunda əsəri yazmağa xeyli tərəddüd etdiyini qeyd edir. Bu mövzuya müraciət edən müəllifləri göz önündə canlandıranda, həqiqətən, insanı vahimə basır. Bu siyahıda Şərq ədəbiyyatının, türk təsəvvüf poeziyasının azmanları var. Azərbaycan kültürü üçün də bu daim aktualdır. Nizamiylə, Füzuliylə, Üzeyir Hacıbəyovla, Qara Qarayevlə eyni siyahıda olmaq nə qədər fəxarət hissi yaratsa da, bir o qədər də məsuliyyətlidir. Ancaq müəllif bu ağır yükün altına girməkdən çəkinməyib və işini layiqli şəkildə sona çatdırıb, klassik ərəb rəvayətinə olduqca fərqli və yeni yanaşma sərgiləyib.

“Leyli və Məcnun” – bir rəvayətin qısa tarixçəsi

Uşaqlıqdan tanış olduğumuz, kültürümüzdə özünəməxsus yeri olan “Leyli və Məcnun” ərəb, fars, urdu və türk folklorunda geniş yayılmış rəvayətdir. Tarixi hadisələrə əsaslanan rəvayət VII əsrdə müasir Səudiyyə Ərəbistanı ərazisində yaşamış Qeys ibn Muləvvəh adlı şairin həyatı və onun Leyli adlı qıza olan nakam sevgisindən bəhs edir.

Türkiyəli ədəbiyyatşünas Agah Sirri Levendin “Leyli və Məcnun” haqqında yazdığı müxtəlif məqalələrə əsaslansaq, rəvayət ərəb şairi Qeysin sevgilisi Leylaya həsr etdiyi şeirlər və bu şeirlər ətrafında yaranan müzakirələr əsasında meydana gəlib.
Rəvayətə görə Qeys 689-cu ildə vəfat edib. VII əsrdə Qeys ibn Muləvvəhin həyatı və şeirləri əsasında yaranan rəvayət əvvəllər ideal və saf eşqi tərənnüm edən hekayə olsa da, X əsrdən etibarən bəzi şairlər bu rəvayəti təsəvvüf detalları ilə təqdim etməyə başladılar. Qeys ibn Muləvvəhin yazdığı şeirlər “Kitabul-Əqani” vasitəsi ilə, X əsrin sonlarından etibarən İran ərazisində yayılmağa başlamış, şairlər tərəfindən bəyənilmiş, fars dilində yazılan şeirlərin mövzusuna çevrilmişdi.

Leyli və Məcnunun faciəvi eşq hekayəsi Yaxın Şərq və türk xalqlarının mədəniyyətinə əhəmiyyətli təsir göstərib. Bu faciəvi və məşhur rəvayətə ilk dəfə böyük Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvi müraciət edib. 1186-cı ildə Nizami Gəncəvi həmin rəvayəti əsas götürərək, fars dilində “Leyli və Məcnun” adlı poema yazıb. Nizamiyə qədər bu rəvayət və “Məcnun” ləqəbi ilə tanınan şair Qeys ibn Muləvvəhin əsərləri ərəb ədəbiyyatında məşhurluq qazanaraq, artıq müxtəlif versiyalarda yayılmşdı. X əsrdən etibarən İranda və türklərin yaşadığı coğrafiyada bu rəvayət daha geniş tanınır. Türk ədəbiyyatında otuzdan çox şair bu faciəvi eşq dastanına müraciət edib. Bu əsərlər arasında ən məşhuru və seviləni Məhəmməd Füzulinin 1533-cü ildə qələmə aldığı “Leyli və Məcnun” məsnəvisidir.
Əsrlərdir müsəlman dünyasında dillərdə əzbər olan bu rəvayətə fərqli yanaşmalar da mövcuddur. Məsələn Əmir Xosrov Dəhləvinin “Xəmsə”sindəki “Leyli və Məcnun” məsnəvisində Məcnun bir hind şahzadəsi, Leyli isə Nofəlin qızı kimi təqdim edilib.

Əbdürrəhman Cami “Leyli və Məcnun” mövzusunda poema yaradarkən, Nizaminin “Leyli və Məcnun” əsərindən bacarıqla istifadə etdiyi kimi, ərəb rəvayətlərindən də istifadə edib və əsərinin məzmunu Nizami və Dəhləvidən fərqli qurmağa çalışıb. Eyni zamanda Caminin əsərinin sonluğu da fərqlidir.

Camidən sonra da, bu hekayəyə fərqli yanaşmalar olub və bu yanaşmalar müasir dövrümüzdə də davam edir. “Leyli və Məcnun” rəvayəti bu gün də Şərq kültüründə mütəmadi müraciət edilən mövzudur. Rəvayətin motivləri əsasında romanlar, dram əsərləri, poemalar, opera əsərləri, simfonik poemalar, baletlər, filmlər yaranıb və bu gün də yaranmaqda davam edir.

“Leyli və Məcnun haqqında ən doğru hekayə...”

“Leyli və Məcnun"a yenidən müraciət etmək, ona fərqli yanaşmaq olduqca iddialı addımdır. Müəllif əsərin sonunda Məcnunla qarşılaşdığını, onunla eyni adam olduğunu vurğulayır. Məcnunla (Əynində qədim ərəb geyimi olan, müəllifin gəncliyi hesab etdiyi xəyalla) dialoqda işlənən bu iddialı cümlə xeyli diqqətimi çəkdi. Yazıçının iddiasını nə qədər gerçəkləşdirə bildiyini, yalnız əsəri oxuyaraq anlamaq mümkündür. Məncə məhz “Leyli və Məcnun haqqında ən doğru hekayə...” tanımı romanın üz qapağında verilsəydi, çox maraqlı olardı. Düşünürəm ki, növbəti nəşrlərdə bu addımı atmaq marketinq baxımından uğurlu ola bilər.

Vahid Məmmədli roman boyu çox böyük müsəlman Şərqinin böyük mütəfəkkiri ilə dialoqa girməyə, onların ənənəsini davam etdirməyə çalışsa da, məlum rəvayətə özünəməxsus çalarlar əlavə edərək, mövzunu özününküləşdirib. Bu, yazıçı və ədəbiyyat adamı olaraq müəllifin uğurudur. Vahid Məmmədlinin “Leyli və Məcnun” romanı, ərəb əfsanələrinə, özündən əvvəlki böyük sənətkarların yazdıqları əsərlərə əsaslansa da, müəlifin mövzuya yanaşması xeyli sərbəstdir. Həm tarixi faktlara, həm də məlum rəvayətə yanaşmada müəllif tapdanmış yolla irəliləmir. Klassik “Leyli və Məcnun” rəvayətinin vətəni Ərəbistan yarımadasıdır. Rəvayət barədə araşdırma aparan müəlliflərin böyük qismi, Qeysin Ərəbistanda, Əməvi xəlifələri Mərvan və onun oğlu Əbdülməlik dönəmində yaşadığını və öldüyünü qeyd edirlər. Vahid Məmməli isə yazçı kimi daha cəsarətli davranıb, Əmir Xosrov Dəhləvi və Əbdürrəhman Caminin yoluyla gedərək, rəvayətə tamamilə fərqli yanaşma sərgiləyir. Bu məqam müasir yazıçı üçün təəccüblü addım sayılmasa da, məşhur bir rəvayətə bu şəkildə yanaşmaq həqiqətən cəsarət tələb edir. Klassik “Leyli və Məcnun”da əhvalatlar Ərəbistan çöllərində, hadisələr də ucsuz-bucaqsız səhralarda baş verir, Məcnun öz Leylisinə heç vaxt qovuşa bilmir. Vahid Məmmədlinin “Leyli və Məcnun” romanında isə əsas hadisələr qədim Bərdə ərazisində, Bəndovanda baş verir. Qeys öz tayfası ilə birlikdə indiki Azərbaycan ərazisində yaşayır. Romandakı Qeys sanki müəlliflə eyni dildə danışır, eyni şeyləri düşünür. Bu mövzuda yazılan əsərlərdə isə heç zaman qovuşa bilməyən Qeyslə Leylinin sevgisi “bakirə sevgi” kimi ortaya çıxır. Müəllif bu klişeni də darmadağın edib, – onun qəhrəmanları meşəyə qaçaraq, göl kənarında məskunlaşır, heç kəsdən qorxub-çəkinmədən bir müddət birlikdə yaşayırlar. Qeys və Leyla vəhşi heyvanların, meşə dərvişlərinin əhatəsində eşq dolu günlər keçirirlər. Klassik rəvayətdən olduğu kimi, bu romanda da, bütün canlılar Qeyslə dil tapır, dostlaşır... Qeys öz Leylisinə qovuşsa da, qısa müddət birlikdə yaşasalar da, onları ayırırlar. Leylinin ailəsi onları bir-birindən qoparır. Müəllif öz sufiyanə düşüncələri ilə bu mövzuda yazmış mütəsəvvüf şairlərin də ənənəsini davam etdirir. Bir sözlə, Vahid Məmmədli bu romanda həm ənənələrə sadiq, həm də olduqca sərbəstdir. Əsərin postmodern üslubda yazıldığını nəzərə alsaq, bütün bunlar normaldır.

Qeyd etdiyim kimi, “Leyli və Məcnun” romanı postmodern üslubda yazılmış, oxunaqlı və aydın dili ilə oxucunu yormayan maraqlı bir eşq romanıdır. Klassik “Leyli və Məcnun” mövzusundan xəbərdar olmayan oxucuların da bu əsəri böyük zövqlə oxuyacağına əminəm.