Milli gəlir ədalətli bölüşdürülməsə…

Düz 2 il əvvəl keşiş Brunsonun həbsdən azad edilməsi üçün Donald Trumpın birbaşa təzyiqinə qədər varan proses Türkiyədə növbəti ağır devalvasiyanı özü ilə bərabər gətirdi. 35%-lik devalvasiya xaricdən idxal edilən hər şeyin qiymətini yüksəltdi. AKP hökuməti Türkiyənin kağız zavodlarını dəyər-dəyməzə satıb yerində mehmanxanalar,yaşayış binaları tikdirməyə qərar verəndən sonra Türkiyənin kitab bazarı böyük ölçüdə idxal kağızdan asılı vəziyyətə düşdü.

Prezident Ərdoğan keşiş Brunsonu azad etdirməyincə Türk lirəsinin ABŞ dolları qarşısında itirdiyi dəyər hamıdan əvvəl kitab bazarının oyunçularını hərəkətə gətirdi. Böyük nəşriyyatların sahibləri (Azərbaycan mətbuatına da müsahibələr vermişdilər), bu sahənin QHT-ləri, kitab yarmarkalarının təşkilatçıları hökumətə müraciət edərək yubanmadan tədbirlər görülməsini tələb etdilər. O tədbirlərin başında ölkənin kağız sənayesinin yenidən canlandırılması, idxal edilən kağızdan vergi alınmaması və topdan-pərakəndə kitab satışlarında 18%-lik Əlavə Dəyər Vergisinin ləğv edilməsi gəlirdi.

Bir az irəliyə gedib deməyi lazım bilirik ki, koronavirusunun təsiriylə kitab mağazaları da bağlanar-bağlanmaz yenə nəşriyyatlar və QHT-lər kitab satışının azalmaması üçün hökumətdən ciddi dəstək tələb etdilər və o dəstəyi aldılar. 2018-ci ilin payızında yeni qanun layihələri hazırlanıb sürətlə məclisə gətirildi və artıq 2019-cu ilin yanvarında Türkiyədə poliqrafiya üçün idxal edilən kağızdan vergi alınmadığı kimi, topdan və pərakəndə kitab satışlarında da Əlavə Dəyər Vergisi ləğv edilmişdi. Kağız-sellüloz sənayesinin yenidən canlandırılması da hökumətin proqramına daxil edilən məsələlərdən biri oldu.

Görülən tədbirlər nəticəsində kitab bazarı daha canlı və dinamik hala gəldi, dövriyyələr yüksəldi, internetdən kitab satışları artdı, dünyanın ikinci böyük kitab yarmarkası olan TÜYAP bu ilin noyabrında da açılacaq. Hökumət nəşriyyatların, QHT-lərin və yarmarkaların təşkilatçılarının tələblərini qulaq ardına vurub lazımi tədbirləri sürətlə həyata keçirməsəydi, indi Türkiyədə kitab nəşrinin və ticarətinin hansı vəziyyətdə olduğunu bir an əvvəl gözünüzün önünə gətirin.

Əslində, ölkələrin hamısında kitaba önəm verən kütlə, təxminən, eynidir: orta təbəqə və onun bir az üstündəki insanlar. İnkişaf etmiş və etməkdə olan ölkələrin orta dirəyini də onlar təşkil edir. Ona görə normal ölkələr milli gəliri adam başına bölüşdürərkən həm cəmiyyətin o təbəqəsinin mili gəlirdən normal pay almasına diqqət yetirir, həm də ölkənin intellektual baxımdan inkişafına milli gəlirdən məhz o təbəqəyə qanedici miqdarda payı aıyraraq dəstək verirlər. Kitab bazarının inkişaf etməsinin əsas şərti milli gəlirin ədalətli bölüşdürülməsi və kitaba pul verən təbəqəyə o gəlirdən normal pay çatmasıdır. Qələm sahibinin insan kimi yaşaması da buna bağlıdır, nəsillər arasındakı üzvi bağın qopmaması da.

Azərbaycanda “milli gəlirin ədalətli bölüşdürülməsi” məfhumu yerli-dibli yoxdur (görünür, həm akademik, həm də millət vəkili maaşı alan hörmətli Ziyad Səmədzadə “qısqanclıq” nəzəriyyəsini bu reallığıa görə icad edib). Dünyanın əksər ölkəsinin milli gəliri o ölkənin vətəndaşları üçün kifayət edir, onu ədalətli şəkildə bölüşdürmək insanların ən böyük gözləntisidir. Normal ölkələrdə siyasət səhnəsində olan və ya yeni yaradılmağa hazırlaşılan partiyaların hamısının proqramının əsas müddəası - ölkənin milli gəlirinin artırılmasına və adam başına düşən gəlirin daha ədalətli bölüşdürüləcəyinə dair olub, yer kürəsində çoxpartiyalı siyasət mövcud olduğu müddətcə “milli gəlirin ədalətli bölüşdürülməsi” tələbi və vədi partiyaların iqtisadi proqramlarının birinci maddəsini təşkil edəcək, seçici siyasi partiyanın o vədinin realist yoxsa mifik olmasını ölçüb-biçərək səs verəcəkdir. Yəni, uzun sözün qısası, milli gəlirin ədalətli bölüşdürülməsi, istənilən ölkəni dirildən, ədalətsiz bölüşdürülməsi istənilən ölkəni öldürən əsas faktordur. Təkrar edirik: kitab bazarı, qələm sahibinin maddi və mənəvi durumu, ədəbiyyatın və təhsilin inkişafı da bu faktorla birbaşa əlaqədardır.

Professor Ahmet Davutoğlu 28 avqust 2014-cü ildə Türkiyənin Baş Naziri olandan 10 gün sonra dövlət universitetlərindəki müəllimlərin maaşını ştatlar arasında fərq qoymadan, təxminən, 300 dollar artırdı. Əmin olun ki, o pulun ayda, ən az, 50 dolları alimlər tərəfindən kitaba xərcləndi. Kitaba pul xərcləmə və kitab oxuma ənənəsi Türkiyə ilə müqayisədə Azərbaycanda daha güclüdür. Ona görə hökumət lütf edib adam başına düşən milli gəliri varlı neft ölkələrinin 1/5-i səviyyəsinə gətirsin, kitab bazarındakı canlanmanı görsün.

Hansı yazarla danışırsan, kitablarını öz puluyla və 100-500 tiraj arasında çap etdirdiyini deyir, hansı alimi dindirirsən, kitablarını öz hesabına çap etdirməsindən gileylənir. Və sanki elə belə də olmalıdır, bazar iqtisadiyyatı bunu tələb edirmiş,milli gəlir adam başına bu qədər ədalətsiz bölüşdürülməliymiş, yazarlar-alimlər yazdıqları kitabları öz hesablarına minimum tirajla çap etdirməli imişlər. Yəni, orada kreslo və titul əldə edə bilməyən yazarların, alimlərin taleyi Allah tərəfindən qara yazılıbmış. Orada normal fəaliyyət göstərən nəşriyyat olmamalıdır, o nəşriyyat heç bir yazarın kitabını çap edib o yazara-alimə qonorar verə bilməməlidir. İllərdir bu işlərin içində olan Şahbaz Xuduoğlu “diri-diri öldürülməkdən” danışır. Bəs yaradıcılıq təşkilatları? Bəs “akademik” titulu daşıyanlar? Bu vəziyyət onları heç narahat etmirmi? Bəlkə bizim xəbərimiz yoxdur, onlar da Azərbaycanvari “bazar iqtisadiyyatı”nın qaydalarına adaptasiya olaraq kitablarını öz hesablarına az tirajla çap etdirib satışını da özləri təşkil edirlər?

Türkiyə ilə Azərbaycanı müqayisə edəndə “Bir millət iki dövlət” - deyilən iki ölkədən birində işlər, tamamilə yanlış gedir. Ya Türkiyədə tətbiq edilən sistem “sərbəst bazar” deyil, ya da Azərbaycandakı “bazar iqtisadiyyatı” məfhumu kökündən səhv tətbiq edilir. Çünki Türkiyənin “bazar iqtisadiyyatı”nda nəşriyyatlar müəlliflərə onların haqq etdikləri miqdarda qonorar verirlər (dostum Yılmaz Özdil “Mustafa Kamal” kitabının ilk nəşri üçün 600 min dollar qonorar aldı). Bir neçə il əvvəl Azərbaycanda da bu iş Türkiyə standartlarında quruldu, müəlliflərin və tərcüməçilərin qonorları bəzən kitablar çap edilmədən verildi, sürətlə Azərbaycan və dünya ədəbiyyatının, elminin ən yaxşı kitablar çap edilib, peşəkar satış şəbəkəsiylə bazara çıxarıldı. Baxın, eyni şirkət İstanbulda da nəşriyyat quraraq qısa müddətdə həm ən nüfuzlu əcnəbi elm və maarif nəşriyyatlarından birinin Türkiyə təmsilçiliyini aldı, həm də Türkiyə bazarında öz kitab markasını yaratdı. Nəşriyyatın Bakıdakı satış mağazaları Türkiyənin ən böyük kitab mağazalarından daha geniş və müasir standartlardadır. Ancaq Türkiyədəki satışlarla Azərbaycandakı satışları müqayisə edəndə əlahəzrət “milli gəlirin ədalətli bölüşdürülməsi” tormozu qabağımıza çıxır.

Ölkəmizdəki kitab bazarının həcmini göz önünə gətirəndə istər-istəməz bu sualı verməli olursan: Azərbaycanın kitab bazarı nə qədər böyükdür ki, dövlət kitab satışından aldığı Əlavə Dəyər Vergisindən (ƏDV) vaz keçə bilmir? Kitab satışından əldə edilən ƏDV gəliri maksimum 40-50 milyon dollardırsa (bunu maksimum rəqəm kimi təxmini deyirik, dövlət ondan hansı səbəbə görə vaz keçə bilməz? Yoxsa dövlət ölkənin kitab bazarını milyard dollarlıq neft bazarıyla səhv salır? Onsuz da milli gəlirin bölüşdürülməsində kifayət qədər ədalətsizlik var, kitab satışlarındakı ƏDV-ni də alıcıların belinə yükləmək o beli bükməzmi? Topdan və pərakəndə kitab satışında ƏDV-dən, kağız idxalatında isə gömrük vergisindən vaz keçən Türkiyə bu əməliyyatlardan milyardlarla dollar geriyə düşürsə, əcəba, pis və ya səhv iş görürmü? Yoxsa bunların heç birindən vaz keçməyən Azərbaycan işin ən düzünü görür, biz dərk edə bilmirik?

Virus epidemiyasının stabilləşməyə başladığı günlərdə İtaliyada lik öncə kitab mağazaları açıldı. Çünki vətəndaşlardan gələn əsas tələb bu olduğu kimi, dövlətin də də məqsədi kitab bazarını başqa sahələrdən əvvəl dəstəkləyib canlandırmaq idi. 2014-cü ildə 4 milyon dollar sərmayə ilə yaradılıb, 2018-ci ildəki dövriyyəsi 70 milyon dollara çatan “Emek” topdan kitab satışı firmasının (40 min kvadrametr ambarı var) müdiriylə, təxminən 10 gün əvvəl danışanda virus epidemiyası günlərində internet vastəsiylə normal vaxtlardakından daha çox kitab satdıqlarını demişdi.

Bu örnəkləri Azərbaycanda hansı nəşriyyatla, hansı topdan və pərakəndə satış ambarı və mağazasıyla müqayisə edək? Müqayisə etsək, aradakı fərq neçə misli olacaq?

Siz buyurun, mən sözümü çoxdan bitirmişəm.